Το Airbnb, ως έννοια και συνθήκη ζωής, κατέχει μια ενδιαφέρουσα θέση στις ζωές μας εδώ και μια δεκαετία, αν και ξεκίνησε νωρίτερα –πού αλλού;– στις Ηνωμένες Πολιτείες: τη χώρα που αποτελεί την αιχμή του δόρατος, αν όχι αποκλειστικά το δόρυ, του παγκόσμιου πολιτισμού. Στις μέρες μας τα προβλήματα που έφερε μαζί της αυτή η νέα κοινωνική και οικονομική δραστηριότητα, ακριβώς λόγω της μεγάλης της επιτυχίας, υποδεικνύουν την ανάγκη πολιτικής παρέμβασης και την οργανωμένη αντιμετώπισή τους. Δεν πρόκειται πια για δραστηριότητα που συνιστά μια μικρή βοήθεια ως προς το ατομικό εισόδημα· έχει γίνει επάγγελμα και ως τέτοιο θα πρέπει να γίνει αντιληπτό και να κατηγοριοποιηθεί. Ο Δημήτρης Μέλισσας είναι Καθηγητής στο Ε.Μ.Π. με ειδίκευση στο Δίκαιο Πολεοδομίας, Δίκαιο Χωροταξίας και Δίκαιο Περιβάλλοντος. Ασκεί δικηγορία στο Συμβούλιο της Επικρατείας και στα Διοικητικά Εφετεία. Έχει συγγράψει 20 μελέτες και 60 άρθρα στα ελληνικά, στα γερμανικά και στα αγγλικά. Στη συζήτησή μας, θα προσπαθήσουμε να διασαφηνίσουμε τα δεδομένα και τις ερμηνείες τους σχετικά με κάτι που είναι καινούργιο για μας.
«Το Airbnb ξεκίνησε το 2007 από το Σαν Φρανσίσκο και κατά την άποψή μου είναι η μετεξέλιξη των επιπλωμένων ενοικιαζομένων δωματίων. Παλιότερα, o ιδιοκτήτης των ενοικιαζομένων δωμάτιων (Rooms to let) πλησίαζε τους τουρίστες κατά την άφιξη του πλοίου στο λιμάνι ή του λεωφορείου στο σταθμό του ΚΤΕΛ προσπαθώντας να βρεί πελάτες. Σήμερα, τον ρόλο αυτόν έχει αναλάβει το διαδίκτυο και η οικονομία του διαμοιρασμού. Παλαιότερα δηλαδή, ο μεσάζων ήταν ταυτοχρόνως ο μεσίτης. Στην περίπτωση που το εξετάζουμε, μεσίτης είναι πλέον η ηλεκτρονική πλατφόρμα που ανήκει σε κάποια εταιρεία βραχυχρόνιας μίσθωσης».
Τι είναι η οικονομία του διαμοιρασμού;
Προσωρινή χρήση αγαθών και υπηρεσιών που παρέχουν ιδιώτες μέσω διαδικτύου. Ξεκίνησε από το δωμάτιο, προχώρησε στην ενοικίαση ενός διαμερίσματος, στη συνέχεια στη μίσθωση μιας κατοικίας και σήμερα πλέον εταιρείες ενοικιάζουν ή αποκτούν κτίρια σε περιοχές – ασχέτως αν επιτρέπεται σε αυτές τις περιοχές από τον νόμο και τον πολεοδομικό σχεδιασμό η δραστηριότητα του τουριστικού Airbnb, δηλαδή των επιπλωμένων ενοικιαζόμενων δωματίων.
Ποια είναι η έννοια της κατοικίας;
Έχει τέσσερις διαστάσεις. Η πρώτη και βασικότερη είναι η μονιμότητα. Η δεύτερη είναι η οικειότητα που διαμορφώνεται μέσα από αυτήν την σταθερότητα. Μένω σε μια γειτονιά, βλέπω κατ’ ανάγκη και κατά συνέπεια τους ίδιους ανθρώπους με τους οποίους συνάπτω σχέσεις οικειότητας. Δημιουργούνται άτυπες κοινωνικές πρακτικές, κατά κανόνα προσωπικές, που ωστόσο συμβάλλουν στην κοινωνική συνοχή της γειτονιάς παρά τις ιστορικές διαφοροποιήσεις της. Η τρίτη διάσταση είναι η αυτόνομη διαμόρφωση και συντήρηση του νοικοκυριού, σοβαρό στοιχείο ταυτότητας του κατοίκου.
Στις μέρες μας λέμε συχνά ότι η γειτονιά και η οικειότητα που την χαρακτήριζε έχουν προ πολλού τελειώσει.
Καθόλου δεν συμφωνώ. Παρόλο που οι σχέσεις δεν είναι δεσμευτικές όσο παλαιότερα, υπάρχουν ακόμα και μάλιστα δημιουργούν ένα επίπεδο συναναστροφής που έχει χαρακτήρα ταυτότητας. Γεννήθηκα και μεγάλωσα στα Εξάρχεια, λέει κάποιος, και αμέσως προδιαγράφει την εικόνα του, αν όχι τον χαρακτήρα του. Στην επαρχία, η ένταση της κοινωνικής συναναστροφής της γειτονιάς είναι σαφώς εντονότερη.
Στο Ψυχικό και κάθε είδους κηπούπολη μια τέτοια κατάσταση είναι ιδιαιτέρως άτονη. Ακόμα ίσως στη σημερινή Κηφισιά ή στη Γλυφάδα.
Πράγματι στο Ψυχικό, σε περιοχές της αποκλειστικής κατοικίας δηλαδή της επιλογής απομονώσεως ως αξίας ζωής, αυτού του είδους η οικειότητα μπορεί να μην είναι τόσο ανεπτυγμένη. Όμως στην πλειονότητα των ελληνικών πόλεων και των χωριών η οικειότητα υπάρχει.
Φυσικά, η έλευση πλήθους μεταναστών αλλοίωσε τη συνοχή της γειτονιάς και την οικειότητα η οποία απορρέει από αυτή.
Οι εντάσεις που υπάρχουν με τους μετανάστες είναι κάτι εντελώς διαφορετικό, αν και σε βάθος χρόνου εξομαλύνονται, οπότε ως έναν βαθμό δημιουργούνται σχέσεις καλής γειτονίας και κατ’ επέκταση η οικειότητα για την οποία συζητάμε.
Υπάρχουν πολλοί άνθρωποι που δεν θέλουν να έχουν μόνιμη κατοικία, που αντιθέτως προτιμούν τη «νομαδική» ζωή ως αξιακό πλαίσιο εντός του οποίου επιθυμούν να ζουν…
Έχουν όμως αισθητικά πρότυπα τα οποία μιμούνται, τα οποία αποκτούν οντότητα στο περιστασιακό σπίτι που διαμένουν. Ακόμα και οι ψηφιακοί νομάδες έχουν μια κάποια εγκατάσταση. Πάντως φαίνεται ότι η μεγάλη πλειονότητα των κατοίκων έχουν ως στοιχείο ταυτότητας τη διακόσμηση και τη συντήρηση του σπιτιού τους. Το τέταρτο στοιχείο είναι ο εκούσιος χαρακτήρας της διαμονής. Επιλέγω και θέλω να μείνω εδώ. Σε αντίθεση βρίσκεται το καθεστώς των μεταναστών και των προσφύγων που δεν μπορούν να επιλέξουν την κατοικία τους αλλά μεταφέρονται σε εγκαταστάσεις προσωρινής κράτησης ή φιλοξενίας.
Στον σύγχρονο κόσμο κλονίζονται οι τέσσερις πυλώνες της κατοικίας, όπως τους θέτεις;
Διαφοροποιούνται, αλλά ακόμα και στην πιο ακραία περίπτωση μετακινούμενου ανθρώπου υπάρχει η ανάγκη διαμορφώσεως κάποιας ελάχιστης οικειότητας. Ο «ψηφιακός νομάς» έχει μια κατοικία στην οποία πληρούνται τα βασικά χαρακτηριστικά γνωρίσματά της, τα οποία αναφέραμε παραπάνω, στο βαθμό που έχει κάποια μονιμότητα ή διάρκεια στον χρόνο η παραμονή του σε ένα μέρος το οποίο αποτελεί το επίκεντρο των ζωτικών του συμφερόντων. Σε αυτόν τον χώρο επιδιώκεται η ηρεμία και η ησυχία για να μείνει και να εργαστεί για το χρονικό διάστημα που έχει επιλέξει. Διότι η κατοικία συνυπήρχε, νόμιμα μέχρι χθες, με το γραφείο και με την άσκηση οποιουδήποτε ελεύθερου επαγγέλματος (μηχανικού, γιατρού, δικηγόρου). Όπως, κατά τη διάρκεια της πανδημίας και μετά από αυτή, είναι ευνόητη η τηλεργασία στην κατοικία, θεωρώ αυτονόητη την κατοικία και για τους ψηφιακούς νομάδες. Πάντως οι «νομάδες» αναζητούν χώρους διαμονής φθηνότερους από εκείνους των Airbnb.
Οι πελάτες του Airbnb είναι τουρίστες;
Το Airbnb απευθύνεται, στο μεγαλύτερο ποσοστό, σε τουρίστες. Ένα ποσοστό είναι έφηβοι που κάνουν πάρτι σε «ξένα» σπίτια. Τρίτη περίπτωση είναι ζευγάρια που αναζητούν χώρο συνευρέσεως – τα παλαιότερα ξενοδοχεία ημιδιαμονής ή οι «γκαρσονιέρες». Τέλος, τα Airbnb γίνονται χώροι όπου μπορούν να αναπτυχθούν δραστηριότητες οι οποίες δεν υπόκεινται σε κανέναν έλεγχο, όπως συμβαίνει στα ξενοδοχεία και στα επιπλωμένα ενοικιαζόμενα δωμάτια.
Τελικώς, το Airbnb ανήκει στη δραστηριότητα του τουρισμού;
Για να απαντηθεί το ερώτημα πρέπει να αποσαφηνίσουμε τα είδη των υπηρεσιών που διατίθενται σε αυτήν τη βραχυχρόνια μίσθωση. Καθαρισμός δωματίου, αλλαγή κλινοσκεπασμάτων, μεταφορά των πελατών από και προς τους σταθμούς, υπηρεσίες γενικότερου πολιτιστικού ενδιαφέροντος. Με αλλά λόγια είναι τουριστικά καταλύματα που ανταγωνίζονται ευθέως τα συμβατικά τουριστικά καταλύματα.
Ο ιδιοκτήτης ενός τέτοιου διαμερίσματος θα σε χαρακτηρίσει, τουλάχιστον, υπερβολικό. Θα σου έλεγε πως κάνεις υπερβολική φασαρία για ένα εισόδημα 5.000 ευρώ το έτος.
Η νομοθεσία του 2014 και του 2016 κατατάσσει τις βραχυχρόνιες μισθώσεις σε επιπλωμένα ενοικιαζόμενα δωμάτια ή διαμερίσματα, και νομίζω πολύ σωστά. Δηλαδή η χρήση είναι τουριστική – που επιτρέπεται σύμφωνα με τη νομοθεσία στις γενικές πολεοδομικές λειτουργίες του πολεοδομικού κέντρου, της γενικής κατοικίας και του τουρισμού αναψυχής.
Κατά τη γνώμη σου το Airbnb είναι τουρισμός και είναι ασύμβατο με την έννοια της κατοικίας την οποία καταπιέζει και υπονομεύει;
Οι ψηφιακές πλατφόρμες του Airbnb προσφέρουν τουριστικές δραστηριότητες. Νομίζω είναι σαφές. Ο τουρίστας συμπεριφέρεται εξ ορισμού ως τουρίστας. Είναι γνωστό σε όλους τι σημαίνει αυτό. Επαφίεται στην καλή συμπεριφορά του η ησυχία των άλλων κατοίκων και όχι στο πλαίσιο που θα τον περιόριζε στον ρόλο του. Δεν έχει ούτε δικαιώματα ούτε υποχρεώσεις απέναντι στους άλλους ενοίκους μιας πολυκατοικίας. Ακριβώς επειδή είναι τουρίστας. Δεν έχει τη ρουτίνα που καθιστά «κατοικία» την κατοικία.
Οι βραχυχρόνιες μισθώσεις, όπως το Airbnb, αυξάνουν τα μισθώματα και αναγκάζουν τους κατοίκους σε μετακίνηση σε άλλα μέρη. Μπορεί όλο το Κουκάκι να γεμίσει τουρίστες; Ή να φύγουν οι κάτοικοι της Πλάκας;
Η Πλάκα είναι μια περιοχή αποκλειστικής κατοικίας εντός της οποίας ειδικό διάταγμα (την πρωτοβουλία για τη θέσπιση του οποίου είχε ο Στέφανος Μάνος) κατάφερε να επιβάλει οποιαδήποτε άλλη χρήση, εκτός από την κατοικία, να αναπτυχθεί μόνο σε συγκεκριμένους δρόμους, όπως η Αδριανού και η Κυδαθηναίων. Με το Airbnb αυτό αλλάζει, θα πάψουν οι περιοχές να είναι «κατοικία». Υπάρχει πλέον αυτός ο ορατός κίνδυνος. Επίσης, για παράδειγμα, στα νησιά δεν υπάρχουν χώροι ενοικιάσεως για τους υπαλλήλους, τους γιατρούς, τους δασκάλους, τους στρατιωτικούς. Προς το παρόν επιτρέπεται παντού το Airbnb διότι παραμένει ακόμα στη λογική της κατοικίας. Αυτή η συνθήκη πρέπει να τροποποιηθεί και να δοθούν συγκεκριμένες περιοχές για χρήση βραχυχρόνιας κατοικίας, για χρήση Αirbnb.