Μέσα από την τροφή οι Μινωίτες δημιούργησαν έναν πολιτισμό ακόμα ζωντανό, με εξαιρετικά στοιχεία βελτίωσης για την ζωή του σύγχρονου ανθρώπου. Δείχνει ότι είναι όχι μόνο ιστορικός ή αρχαιολογικός πολιτισμός αλλά ένας τρόπος ζωής που δεν πείραξε ο χρόνος.
Η παρουσία ανθρώπινου πολιτισμού στην Κρήτη ανάγονται αποδεδειγμένα την νεολιθική εποχή περίπου το 6.000 π.Χ. Η άνθηση όμως του πολιτισμού στην Κρήτη παρουσιάζεται την εποχή του χαλκού γύρο στο 3.000-1500 π.Χ. Η μέχρι σήμερα αρχαιολογική έρευνα έφερε στο φως περίτεχνα αντικείμενα οικιακής χρήσης που δείχνει ότι οι μινωίτες είχαν αναπτύξει ένα σημαντικό πολιτισμό γύρο από την τέχνη της μαγειρικής, θα λέγαμε σήμερα αν και ι πηγές για την αρχαία Κρητική Δίαιτα είναι περιορισμένη. Οι γνώση μας προέρχονται μέσα από αρχαιολογικά ευρήματα, όπως κόκαλα ζώων, υπολείμματα σπόρων, από τεστ DNA υπολειμμάτων σε μαγειρικά σκεύη κλπ. Βάσει αυτών, τρεις ήταν οι βασικές καλλιέργειες κατά τη Μινωική περίοδο, δημητριακά, σταφύλια και ελιά. Πληθώρα ευρημάτων δηλώνουν την κατανάλωση γευμάτων με κρέας, λαχανικά, όσπρια ελαιόλαδο. Οι διαιτικές συνήθειες των Μηνωιτών φτάνουν μέχρι τον 20ο αιώνα. Ατυχώς οι σύγχρονες διαιτικές πρακτικές τόσο των ανθρώπων της Κρήτης όσο και της Μεσογείου άλλαξαν πολύ. Το ενδιαφέρον επικεντρώθηκε στην Κρητική Διατροφή του ’60, έπειτα από τη «Μελέτη των Επτά Χωρών», που παρατηρήθηκε χαμηλή νοσηρότητα και μακροβιότητα στον αγροτικό πληθυσμό. Σήμερα, η Κρητική/ Μεσογειακή Διατροφή μπορεί να έχει πρωτεύοντα ρόλο στην πρόσληψη και θεραπεία πολλών ασθενειών, επικουρώντας οικονομικά τα άτομα και το σύστημα υγείας.
Κύριοι πυλώνες της Μινωικής γεωργίας
Οι πυλώνες της γεωργίας της εποχής του χαλκού φαίνεται να στηρίζονταν στη βασική τριάδα, δημητριακά, αμπελοκαλλιέργεια και ελαιοκομία. Σε αυτά μπορούν να προστεθούν και τα όσπρια, ως στήριξη της οικονομίας της εποχής, αλλά τα σχετικά αρχαιολογικά ευρήματα είναι περιορισμένα. Η υποστήριξη της οικονομίας των Μινωιτών φαίνεται να στηρίζονταν σε μια σειρά καλλιεργειών, η οποία συμπληρωνόταν από ζωικά προϊόντα. Μερικά από τα προϊόντα που καλλιεργούνταν πιθανώς να χρησιμοποιούνταν ως τροφή για τα ζώα, όπως το χαρούπι και το λάθυρο. Αντίστοιχα, τα ζώα πιθανολογείται βάσιμα και αναμενόμενα ότι μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ως συμπληρωματική πηγή τροφής της περιόδου έλλειψης, λειτουργώντας έτσι ως «κινούμενη» αποθήκη τροφής.
Όσον αφορά στα ζωικά προϊόντα, η συλλογή από οστά ζώων από την περιοχή Κομό στα νότια παράλια της Κρήτης, ομοιάζει με άλλες περιοχές της Ελλάδας και αποτελείται από τρία κύρια είδη, αιγοπρόβατα (53%), χοίρους (31%0 και βοοειδή (16%). Από τα οστά των αιγοπροβάτων φαίνεται πολλά να σφαγιάζονται νέα, το οποίο υποδεικνύει την αξιοποίησή τους ως κρέας, ενώ τα βοοειδή πιθανό να χρησιμοποιούνταν κυρίως ζώο εργασίας (όργωμα και λοιπές αγροτικές εργασίες) και μόνο μερικώς ως πηγή τροφής. Αυτά τα κύρια ζώα ίσως να συμπληρώνονταν και από άλλα είδη, όπως ελάφι και λαγό.
Σημαντική μέρος της τροφής των μινωιτών ήταν και τα ψάρια. Σε αρχαιολογικές έρευνες έχουν βρεθεί χιλιάδες οστά ψαριών. Η πλειοψηφία των οστών προέρχεται από παράκτια ψάρια, κυρίως μικρή συναγρίδα. Υπάρχουν μερικά υπολείμματα από ψάρια βαθύτερων νερών, όπως σφυρίδα. Η παρουσία ενός τόνου και ψαριών κυνηγών (τύπου «μαγιάτικο»), υποδεικνύουν την αλίευση σε ανοιχτή θάλασσα, ενώ υπάρχουν ενδείξεις για τη χρήση των διχτυών και αγκιστριών. Στην περιοχή βρέθηκαν επίσης και διάφορα ασπόνδυλα, η μεγάλη πλειοψηφία των οποίων προέρχονταν από βραχώδεις περιοχές με ρηχά νερά.
Η αποθήκευση
Η αποθήκευση της τροφής στη μινωική Κρήτη γίνεται με τρεις τρόπους. Η σωματική αποθήκευση. Φαίνεται να χρησιμοποιούσαν ακόμα και τη «σωματική» αποθήκευση λίπους ως βοήθεια για επιβίωση σε δύσκολες περιόδους. Αυτό δεν αφορούσε βέβαια τους ανθρώπους, αλλά τα ζώα, τα οποία τάιζαν με περισσότερη ζωοτροφή και το λίπος τους αξιοποιούνταν όταν κατανάλωναν οι ίδιοι οι άνθρωποι το κρέας του ζώου. Υπήρχε η «κοινωνική» αποθήκευση, όπου η τροφή φυλάσσονταν και ανταλλάσσονταν για να καλύψει τις κοινωνικές υποχρεώσεις, αλλά επίσης κάλυπτε τις πάγιες ανάγκες σε περιόδους έλλειψης. Τέλος υπήρχε η αποθήκευση για να καλύψει τις οικιακές ανάγκες. Η ποικιλία των τροφών που αποτελούσαν την «οικιακή αποθήκη» περιελάμβανε κρασί, αλατισμένες ελιές, κρέας και ψάρι, αποξηραμένα φρούτα, βούτυρο, τυρί, χαρούπια, φασόλια, σταφίδες και μέλι. Η αποθήκευση γινόταν σε διάφορα πήλινα σκεύη με επικρατέστερα τα πιθάρια, ενώ η πλειοψηφία των νοικοκυριών είχαν τη δυνατότητα αποθήκευσης όχι μεγαλύτερης της μίας παραγωγικής περιόδου.
Τα γεύματα των Μινωιτών.
Παρόλο που υπάρχει απουσία τοιχογραφιών και αγγειογραφιών για να πληροφορηθούμε για τις κοινωνικές συνήθειες που είχαν οι μινωίτες σχετικά με το φαγητό, υπάρχει πληθώρα στοιχείων για το τι έτρωγαν και πως το μαγείρευαν. Τα ευρήματα υποδεικνύουν την κατανάλωση γευμάτων με κρέας και λαχανικά, όσπρια ή και δημητριακά ή γεύματα μόνο λαχανικών.
Σύμφωνα λοιπόν με τις χημικές αναλύσεις των μαγειρικών σκευών στην Κυδωνία Χανίων, τα γεύματα με κρέας και λαχανικά αποτελούσαν σίγουρα είδος διατροφής στα Χανιά γύρω στο 1480-1425 π.Χ. Η τριποδική χύτρα που χρησιμοποιούσαν για το βρασμό του κρέατος και των φυλλωδών λαχανικών ήταν κυλινδρική με μικρή προχοή ένα τυπικό σχήμα της δυτικής Κρήτης από τη μεσομινωική περίοδο ΙΙΙ (1700-1600 π.Χ.).
Γεύματα με κρέας και λαχανικά φαίνεται να κατανάλωναν και στον οικισμό Αποδούλου Ρεθύμνου (1900-1700 π.Χ.). Οι αναλύσεις τριποδικών μαγειρικών αγγείων διαφόρων σχημάτων έδωσαν αποτελέσματα που περιελάμβαναν ελαιόλαδο, λαχανικά (πιθανώς το γλυκό κολοκύθι της Κρήτης), φρούτα και κρέας. Όμως δύο από αυτές τις τριποδικές χύτρες έδωσαν ένα πολύ ασυνήθιστο αποτέλεσμα: κανένα ίχνος από λίπη και έλαια. Επιπλέον τα αποτελέσματα από παρόμοια αγγεία υποδεικνύουν την παρουσία ελαιόλαδου, κρέατος βοοειδούς, πρόβατου και κατσίκας.
Όσον αφορά το πρόβατο και το κατσίκι, η κατανάλωση τους υποδεικνύεται βάσει των λιπαρών οξέων που βρέθηκαν σε κεραμική της μέσης Νεολιθικής περιόδου (περίπου 4500 π.Χ.) σε σπηλιά του Γερανίου Ρεθύμνου, καθώς και σε άλλες περιοχές της Κρήτης, γεγονός που μαρτυρά ότι το «αρνάκι» και το «κατσικάκι» αποτελούσαν διατροφικές επιλογές για περισσότερο από έξι χιλιετίες στο παρελθόν. Επίσης, σε νεολιθικό σπήλαιο του Γερανίου (6000-3800 π.Χ.) βρέθηκαν φαγητά με λαχανικά που περιείχαν μεγάλη ποσότητα ελαιολάδου.
Στο υστερομινωικό νεκροταφείο των Αρμένων Ρεθύμνου (1390-1190 π.Χ.) τα αποτελέσματα από το τριποδικό αγγείο, που βρέθηκε σε έναν τελετουργικό λάκκο, περιελάμβαναν ελαιόλαδο, δημητριακά, κρέας και όσπρια (πιθανώς φακές). Στην ίσια περιοχή θραύσματα από μια σπασμένη τριποδική χύτρα, που βρέθηκε στο δρόμο ενός θαλαμωτού τάφου, έδωσαν αποτελέσματα οργανικού υπολείμματος, ενδεικτικό κρέατος και ελαιόλαδου. Παρόλο που υπάρχουν ενδείξεις κατανάλωσης ψαριών στις παράκτιες περιοχές, σύμφωνα με αναλύσεις σε σκελετικό υλικό ένα μεγάλο ποσοστό Μινωϊτών εκείνης της περιόδου δεν έτρωγε ψάρια.
Έντονη και συχνή η παρουσία του κρασιού και της ρετσίνας στα διάφορα ευρήματα ανά την Κρήτη κατά τη Μινωική περίοδο. Μάλιστα, μερικά ρετσινωμένα κρασιά περιείχαν πρόσθετους παράγοντες γεύσης, όπως έδειξε η ανίχνευση πρόσθετων αρωματικών ενώσεων σε κρασί στα Χανιά (1600-1425 π.Χ.) η οποία μαρτυρά την προσθήκη δάφνης ή λεβάντας ή ακόμα και φασκόμηλου.
Συμπερασματικά θα λέγαμε ότι η διατροφή των Μινωιτών είναι σε μεγάλο βαθμό η δίαιτα που ακολουθούσαν οι Κρητικοί έως την δεκαετία του 1960. Η γνωστή πλέον Κρητική δίαιτα, κατά τους περισσότερους η λεγόμενη «Μεσογειακή δίαιατα», αντιπροσωπεύει την παραδοσιακή Κρητική διατροφή, κυρίως του αγροτικού πληθυσμού. Ο πολιτισμός της τροφής των Μινωιτών αποτελεί ένα πολιτιστικό αγαθό, που δείχνει ότι πριν από 6000 χρόνια είχε καθιερωθεί ένας διατροφικός πολιτισμός, τον οποίο εδώ και πολλά χρόνια μελετούν οι γιατροί και το σημαντικότερο σήμερα προτείνουν ως τον ιδανικό για την καθημερινή δίαιτα όλων μας. Μέσα από την τροφή οι Μινωίτες δημιούργησαν έναν πολιτισμό ακόμα ζωντανό, με εξαιρετικά στοιχεία βελτίωσης για την ζωή του σύγχρονου ανθρώπου. Δείχνει ότι είναι όχι μόνο ιστορικός ή αρχαιολογικός πολιτισμός αλλά ένας τρόπος ζωής που δεν πείραξε ο χρόνος.
Βιβλιογραφία
- Χρυσούλα Σοφιανού & Thomas M. Brogan, «Οι διατροφικές συνήθειες των Μινωϊτών και η επίδρασή τους στην Κρητική διατροφή», Ιστορική και πολιτιστική διάσταση της Κρητικής διατροφής, πρακτικά 1ου Διεθνούς Συνεδρίου, Σητεία 19-20 Ιουλίου 2015, σελ. 25-31.
- Spanaki A. &Mylona D. “The Minoan Diet”, Driessen I, MacGillivray A. & Sackett H., (eds) Palekastro: A Bronze Age Town of Minoan Crete, Birthplace of Diktaean Zeus, 2002.
- Μαρκάκη Γ. Αναστασία, Βασιλική Χατζή & Γκούσκου Καλλιόπη, «Κρητική Διατροφή: Από την Αρχαιότητα στο Σήμερα», Ιστορική και πολιτιστική διάσταση της Κρητικής διατροφής, πρακτικά 1ου Διεθνούς Συνεδρίου, Σητεία 19-20 Ιουλίου 2015, σελ. 33-48.
.
Δρ. Γεώργιος Τσικαλάκης, ΕΔΙΠ-Τμήμα Επιστημών, Διατροφής & Διαιτολογίας, Ελληνικό Μεσογειακό Πανεπιστήμιο