Η Βλάχα ήταν και είναι ο πιο αγαπητός αποκριάτικος καθαρά χορός στη Νάξο. Ήταν το περισσότερο ανόργανος (χορευόταν δηλαδή χωρίς όργανα) μονάχα με το τραγούδι κι όταν χορευόταν με όργανα, γινότανε γρηγορότερος με πηδηχτό τσάκισμα που τον έλεγαν «ντουμπανιστό». Αλλά αυτός δεν κρατούσε πολύ, γιατί οι χορευτές κι οι θεατές προτιμούσαν την τραγουδιστή Βλάχα, που χόρευαν πολλοί και πολλά άκουγαν κι μάθαιναν μ’ αυτήν.
Με τη Βλάχα χορεύανε τα διάφορα αποκριάτικα τραγούδια, ερωτικά, τα κουριέζικα (τα γεμάτα υπερβολές σατιρικά τραγούδια), τ’ Ακριτικά, οι Ρίμες, παλιές και νέες, τα λεγόμενα Παρατράγουδα, για τους Στρατιώτες, τους Ξενιτεμένους και του τραγούδια του κάτω κόσμου. Αλλά το αλατοπίπερο όμως της Αποκριάς, ήταν η Βλάχα στο Γεροντίστικο Χορό με τα αισχροτράγουδα (γιατί Αποκριά σήμαινε αισχροτράγουδο με τα παράλληλα μασκαριλίκια της).
Με τη Βλάχα δίχως όργανα, άμα υπήρχε διάθεση στηνότανε ο Χορός, που διάθεση κι απλοχεριές τα χρόνια εκείνα, τις Απόκριες, υπήρχαν πολλές, με τα χοιρινά που σφαζότανε στο κάθε σπίτι και τ’ άφθονα κρασά που είχανε στα κελάρια μέσα. Οι χοροί της μέρας στηνότανε στα δώματα επάνω, μόλις βράδιαζε είτε έβρεχε, πηγαίνανε στη βορτοκάμαρη της γειτονιάς που ξέρανε πως είχε σειρά να φιλοξενήσει τον χορό και οι νοικοκυρές τους το κάνανε με μεγάλη χαρά.
Στα χρόνια μου στη Βλάχα, τρεις αλλαγές συνάντησα να γίνανε:
α) στα κατώχωρα την ονοματίζανε και Ντίρλα
β) στ’ Απεράθου, από το 1915 -1920 άρχισε να παραλείπεται ο 15/σύλλαβος στίχος που τροφοδοτούσε τη Βλάχα και τον χορό της κι απόμεινε μονάχα το κοτσάκι της σαν το κυρίως τραγούδι και έτσι άλλαξε εντελώς κι ο χορός της Βλάχας στ’ Απεράθου κι έγινε ένα γρήγορο στριφογυριστό πηδηχτό τσάκισμα, μέχρι του σημείου, που αν τύχαινε ξενοχωριανός εκεί, να μη μπορεί να χορέψει πια, ενώ θα χόρευε στην Χώρα κι όλα τα χωριά του νησιού
γ) στο Φιλώτι, από το 1920 κι εδώ, έγινε κάτι το αντίθετο ακριβώς από τ’ Απεράθου, δηλαδή οι Φιλωτίτες έβγαλαν από τη μέση του 15/σύλλαβου το κοτσάκι (που ήταν το τσάκισμα) κι αναδιπλώνοντας το δεύτερο ημιστίχιο του πρώτου στίχου, είτε το πρώτο του δευτέρου, το κάνανε κοτσάκι και τσάκισμα
Στο Φιλώτι όπως άκουσα από γέρους, γύρω στο 1870 – 1880 έγινε μια επαναστατική, ας πούμε, αλλαγή στον χορό της Βλάχας, που επικράτησε σιγά – σιγά και στ’ άλλα χωριά. Ενώ χορευόταν με το μαντήλι όπως ο συρτός και μας το λέει κι ένα παλιό Φιλωτίτικο τραγούδι σαν το παρακάτω που περισώθηκε, ξαφνικά όμως καταργήθηκε το μαντήλι.
Ελάτε να χορέψουμε Βλάχα με το μαντήλι
Να πούμε τα πειρματικά κι ύστερα πάλι φίλοι
Να τι άκουσα παιδί από γέρους Φιλωτίτες σχετικά, που αυτοί νέοι, λάβανε μέρος στην «ανταρσία»:
«Μια νΚυριακή τσ’ αποκριάς στου Σκληβά το δώμα εκεί που όμορφα και κα(λ)ά εβά(λ)αν αμπορυστά (γ)ια να χορέψουνε Βλάχα, αρχίνεψε το παίξιμο η τζαμπούνα και το ντουμπάκι εμαγγάνιζε, μα ο χορός (δ)ε νήλεε να ξεκινήσει. Ένας κοπελιάρης ήχασεν απού τη μέση ντου το μαντήλι του χορού κι εψαχνούντανε (γ)ια να το’ βρει, οπότε στο τέλος (γ)ια να μη νέχει το χορό να περιμένει, πιάστηκε νόπως, όπως απού τ’ ακροδάχτυ(λ)α με τσι πλαϊνές του, συγγένισες του ήτανε κι είπε πως (δ)ε θα τόνε παραξηγούσανε.
Οι νέοι που’ τανε στο χορό παρμένοι, άμα είδανε το σοβαρό παραπάτημα που ε(γ)ίνηκενε, (γ)ια να μη ναφήκουνε να φάει ο παραβάτης μοναχός του όλη τη μπόρα του κουτσομπολιού, ένας- ένας ήκρυβγε ντο μαντήλι του χορού κι επιάνουντανε από τακροδάχτυ(λ)α με τσι κοπέλες…».
Το τι έγινε μέσα στο χωριό από το άπρεπο αυτό πράμα δεν περιγράφεται! Ήτανε σα να έγινε από τη νεολαία η πιο μεγάλη ατιμία κι αμέσως άρχισε ένας πόλεμος κι από τις δυο μεριές. Η νεολαία, άντρες και γυναίκες, πικαρισμένη με τους μεγάλους που δεν υποχωρούσε και πεισματωμένη, δεν εματάπιασε μαντήλι στη Βλάχα κι από τ’ ακροδάχτυλα εμεταπιάστηκαν από τα καλαμόχερα, ανέβηκαν στους αγκώνες, στα μπράτσα για να σταματήξουνε τελικά σ’ ένα μόνιμο πιάσιμο στους ώμους απάνω, που το βρήκαν πιο αναπαυτικό.
Η θειά μου η Κουρούπαινα, η μακαρίτισσα, που η λαλά της ήτανε στον ίδιο αυτό χορό και της τα έλεγε άμα ήτανε μικρή, μ’ εβεβαίωνε για όλα αυτά και μου είπε μάλιστα και τα πιο κάτω τραγούδια από τα πολλά που λεηθήκανε από τη μια κι από την άλλη μεριά που τα θυμότανε ακόμα:
Η Βλάχα είναι λεμονιά πρασινοφορεμένη
μ’ αβγαλασίτζη αβανιά πως είναι γκαστρωμένη.
– Τση Βλάχας κι’ αν της είπανε πως είναι γκαστρωμένη
θα τη χορευγ’ όλο χαρά, σα μπού μου μαθημένη.
– Κατεβάσετε τα χέρια – απού τσ’ ώμοι βρε κοπέλια
το μαντήλι πάλι πιάστε – τα παλιά για να κρατάτε.
Ένα παρόμοιο περιστατικό αντίθεσης μεταξύ της νεολαίας του Φιλωτιού και των μεγάλων έγινε στα παιδικά μου χρόνια στο Φιλώτι. Στα 1911 – 1912 πρωτοήρθε στο χωριό μας το παιχνίδι με το σκοινάκι, που κυριολεκτικά ξετρέλανε τα παιδιά κι από τη μέση τυλιγμένο ή στην τσέπη τους μέσα, πότε τους δεν τους απόλειπε, οπότε το πράμα αναστάτωνε τους μεγάλους. Όπου σε δρόμο βρίσκανε μικρό ίσιωμα, δυο – τρία παιδιά αρχίζανε από το πρωί και πολλές φορές κρατούσαν μέχρι το βράδυ τον αγώνα τους για την προπόνηση με το σκοινάκι.
Μ’ αυτή την απασχόληση παραμελήθηκαν όλες οι δουλειές της φαμέλιας, στο σπίτι βρισκόταν τα παιδιά είτε στην εξοχή, και δικαιολογημένα ήταν αναστατωμένοι οι γονείς τωνε. Στην αντίθεση αυτή για το σκοινάκι, κυκλοφορήσανε από τους νέους κοτσάκια, που κοροϊδεύανε τους μεγάλους ότι τάχα παίζανε κι αυτοί σκοινάκι κι άλλα αναφερότανε στις κοπέλες τις όμορφες και της φημισμένες για το σπουδαίο σκοινάκι που παίζανε, όπως ήταν τα πιο κάτω, λίγα από τα πολλά που κυκλοφόρησαν ετότες:
Κοτσάκια για τους μεγάλους που τάχα έπαιζαν κι αυτοί σκοινάκι
Παίζει το (σκοινάκι) κι η Κυριακή με το (Γ)κάκουμο μαζί
Παίζουσίν το τα παιδιά τζη – ο Μανώλης κι η Μαργιά τζη.
Παίζει το κι η Βραντουνού – πό’ χε τση Κατσου(λ)ούς το νου.
Παίζει το κι η Κοκωνιά – εφτά βολές τη βραδυνιά
και του (γ)ιούτζι το μαθαίνει – μαυτός (δ)εν τα καταφέρνει.
Παίζει το κι η Μηλιώραινα – με τη Βασιλογιώργαινα.
Παίζουσίν το στου Τσαϊνη – η Μαρίκα κι η Ερήνη.
Παίζει κι η Ντογκορήνη – στου Καλαμπακιού τη ρύμνη.
Παίζει το κι η Μακάραινα με το Σαββασταντώνη
π’ ολημερίς κι οληνυχτίς τινάζου ντο σεντόνι.
Κοτσάκια γι’ αυτές που είχαν ιδιαίτερη επίδοση στο σκοινάκι (οι νέες της εποχής)
Παίζει το κι η Μαυρομάτα – στου Τζουάνη μεσ’ τη στράτα.
Παίζει το και η Τσουνιάρα – στη (Γ)υαλούς μεσ’ την Καυκάρα.
Παίζει το κι η Βουρλιωτίνα – το σκοινάκι ωραία φίνα.
Παίζει το κι η Εμπόρισσα – μαζί με τη (γ)ειτόνισσα.
Παίζει το κι η Ντουκολιανή – με τη Λουστρομοστελιανή.
Παίζει το και το Μαρούσι – στου Κα(λ)άμου μας τη βρύση…