Ένα ακόμα δελτίο καταγραφής δημοσίευσε προ ημερών η Ομάδα ΒΙ.Δ.Α. που αφορά την βιομηχανική δραστηριότητα στη Νάξο τον 20ο αιώνα. Το δελτίο καταγραφής υπογράφουν τα μέλη της ομάδας Πέτρος Αναματερός, Κώστας Μαυρογιάννης. Αυτή τη φορά η ομάδα καταγράφει το ΠΡΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΟ ΒΥΡΣΟΔΕΨΕΙΟ ΑΦΩΝ ΤΣΑΚΩΝΙΑΤΗ, στον Κυνίδαρο της Νάξου.
Με προφορικές μαρτυρίες και δημοσιεύματα του Τύπου της εποχής μέσα απ’ το δελτίο καταγραφής “ζωντανεύει” η κατεργασία του δέρματος στο νησί της Νάξου πριν καν φτάσει ο ηλεκτρισμός στην περιοχή, το 1945.
Ο Δημήτρης Τσακωνιάτης με τη σύζυγό του Ελένη και τα παιδιά τους, περίπου 1950 (αρχείο εγγονού Μιχ.Τσακωνιάτη)
Αναλυτικά το δελτίο καταγραφής:
«Στον Κυνίδαρο οι αδελφοί Τσακωνιάτη εγκατέστησαν βυρσοδεψείον και ούτω η βιομηχανοποίησις του τόπου μας προχωρεί κανονικώς». Αυτή την πληροφορία μας δίνει η εφημερίδα «Ναξιακόν Μέλλον» το 1945. Όμως, σε ένα απομακρυσμένο νησιωτικό χωριό, ειδικά μετά τον πόλεμο, χωρίς ηλεκτρισμό (το χωριό ηλεκτροδοτήθηκε μέσα στη δεκαετία του ‘60), με το οδικό δίκτυο σε απελπιστική κατάσταση, είναι μάλλον καταχρηστικό να θεωρείται το πρωτόγονο αυτό «αργαστήρι» των αδελφών Τσακωνιάτη, «βιομηχανοποίηση»!
Η οικογένεια των «Τσακωνιάτηδων» απαριθμεί πολλά μέλη. Οι περισσότεροι ακολούθησαν το επάγγελμα του υποδηματοποιού (επάγγελμα το οποίο διατηρεί έως σήμερα η τελευταία γενιά). Οι μεγαλύτερης ηλικίας κάτοικοι θυμούνται το τσαγκάρη Δημήτρη Τσακωνιάτη στο «Μπαξέ» του (η ονομασία του περιβολιού του) που ξεκίνησε να ασχολείται, μαζί με κάποια από τα αδέρφια του, με την κατεργασία δερμάτων. Η μικρή αυτή επιχείρηση φαίνεται ότι ξεκίνησε προκειμένου να ωφεληθούν οι ίδιοι οι τεχνίτες με την κατασκευή υποδημάτων, τα οποία και πουλούσαν στα χωριά. Δεν γνωρίζουμε ακριβώς πολλές λεπτομέρειες, η έρευνα όμως συνεχίζεται.
Αρθρο στην εφ. “Ναξιακόν Μέλλον” φ.7(78) στις 10 Σεπτεμβρίου 1945 (αρχείο Π.Αναματερού)
Για τη δέψη του δέρματος απαιτείται πολύ νερό, το οποίο διέθεταν σε αφθονία. Ο χώρος που χρησιμοποιούσαν, βρίσκεται πλάι στον ποταμό του χωριού σε συμβολή επίσης με ρυάκα. Η επεξεργασία και γενικά όλη η διαδικασία γινόταν με τα χέρια. Δεν διέθεταν, όπως είπαμε, ηλεκτρικό ρεύμα ούτε είχαν άλλο μηχανικό μέσο (μηχανές ντίζελ). Θεωρούμε όμως, ότι είχαν εύκολα πρόσβαση σε ασβέστη καθώς επίσης και σε βαλανίδια (κυρίως το «καπάκι» και καμιά φορά ίσως φλοιό κυπαρισσιού, δέντρα που έχουν αρκετά στο περιβόλι τους).
Για την κατεργασία είναι απαραίτητος ο ασβέστης για την «καύση» των τριχών και του λίπους του ζώου. Τον ασβέστη τον προμηθεύονταν κυρίως από τους γειτονικούς Μέλανες, χωριό φημισμένο για τους ασβεστάδες. Αλλά και οι ίδιοι οι ασβεστάδες προμήθευαν τα χωριά, μεταφέροντας τον ασβέστη με τα μουλάρια τους. Τα βελανίδια που χρησιμοποιούνται στη βαφική επεξεργασία του δέρματος, διόλου απίθανο να τα προμηθεύονταν από την περιοχή της Τραγαίας, όμορη περιοχή και αυτή στον Κυνίδαρο, όπου οι βελανιδιές είναι σε αφθονία. Γνωρίζουμε, από μαρτυρίες κατοίκων της περιοχής, τουλάχιστον σε μια περίπτωση, ελαιοτριβείου στην πλατεία του Χαλκειού, όπου γινόταν άλεση βαλανιδιών για τις ανάγκες των βυρσοδεψείων της Χώρας Νάξου.
Η μία από τις τρεις συνεχόμενες “λίμπες” (φωτό Π.Αναματερός 20-12-2022)
Σήμερα, στο «Μπαξέ» υπάρχουν τα τεκμήρια της δραστηριότητας αυτής των Τσακωνιάτηδων. «Σώζεται» σε κακή κατάσταση ο οικίσκος όπου έπλεναν και κατεργάζονταν τα δέρματα. Η οροφή έχει καταρρεύσει και πυκνή βλάστηση έχει «πνίξει» το εσωτερικό του δωματίου. Διακρίνονται τρεις «λίμπες» (στέρνες) στη σειρά και στη μια γωνία μικρή «καμινάδα» όπου μπορούσαν να ζεστάνουν νερό ή φαγητό, ακόμα και να χρησιμοποιηθεί ως θέρμανση, αφού η διαδικασία της κατεργασίας απαιτεί μερόνυχτα δουλειάς.
Ο χώρος όπου γινόταν η επεξεργασία των δερμάτων (φωτό Π.Αναματερός 20-12-2022)
Οι λίμπες υδροδοτούνταν με τρεχάμενο νερό από το υδραγωγείο, το «ναό» (τον α(γ)ω(γ)ό, τον αωό, το ναό) που βρίσκεται όπισθεν (βόρεια) του οικίσκου αυτού, αλλά και του κτήματος, αφού ποτίζονταν βέβαια και τα περιβόλια. Εξωτερικά από τον οικίσκο, υπάρχει μια κινητή πέτρινη (γ)ούρνα καθώς επίσης και μια δεξαμενή. Δίπλα ένα μαγκανοπήγαδο, όλα θαμμένα στην πυκνή βλάστηση. «Κατόπιν που έγινε η γεώτρηση στερέψανε τα νερά», μας πληροφορεί χαρακτηριστικά ο κ. Γιώργης κάτοικος του χωριού. Ο ίδιος μας είπε επίσης ότι αυτή τη δραστηριότητα οι Τσακωνιάτηδες την ξεκίνησαν προπολεμικά, ίσως από τη δεκαετία του ’30 και σταμάτησε, όπως όλα άλλωστε, την περίοδο της Κατοχής.
Η έρευνα δεν έχει ολοκληρωθεί…
ΠΗΓΕΣ
1. Εφημερίδα «Ναξιακόν Μέλλον» φ.7(78), 10 Σεπτεμβρίου 1945. / 2. Φραγκουδάκης Γεώργιος, “Προβιομηχανική κίνηση στη Χώρα της Νάξου”, περιοδικό Φλέα τ.55, Ιούλ.-Σεπ. 2017, σ.44-46.
ΠΡΟΦΟΡΙΚΗ ΜΑΡΤΥΡΙΑ
Γιώργος Κλουβάτος «του Βασιλαρακιού», Μιχάλης Τσακωνιάτης, Ιωάννης Γκούφας
ΓΙΑ ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΥΓΚΕΚΡΙΜΕΝΟΥ ΔΕΛΤΙΟΥ Πέτρος Αναματερός, Κώστας Μαυρογιάννης
