«Σχεδόν κάθε αρχαιότητα η οποία έφτασε στις Ηνωμένες Πολιτείες τα τελευταία δέκα με είκοσι χρόνια παραβίασε τους νόμους της χώρας από την οποία προέρχεται», είχε γράψει ο Τόμας Χόβινγκ, πρώην διευθυντής του Μητροπολιτικού Μουσείου της Νέας Υόρκης (ΜΕΤ), στο Making the Mummies Dance, το 1994.
Για την ετεροβαρή και τουλάχιστον αμφιλεγόμενη συμφωνία της ελληνικής πολιτείας και μάλιστα με νόμο, με τον Αμερικανό ιδιώτη συλλέκτη και φιλάνθρωπο Λέοναρντ Στερν, αλλά και για την διαδικασία που ακολούθησε το υπουργείο Πολιτισμού, έχουν κατατεθεί πολλές απόψεις στον δημόσιο διάλογο. Θα ήθελα να επικεντρωθώ στον πυρήνα της κριτικής, που σηματοδοτεί και το ευρύτερο πρόβλημα.
Την άρνηση του συλλέκτη να αποκαλύψει, ως όφειλε από τη δεοντολογία, την προέλευση κάθε ενός από τα 161 κυκλαδικά και προϊστορικά αντικείμενα της επίμαχης συλλογής του, καθώς και το ιστορικό διαδοχικής ιδιοκτησίας τους διαμέσου του χρόνου.
Όμως, ούτε και το υπουργείο Πολιτισμού ζήτησε το ιστορικό κατοχής των αρχαιοτήτων και δέχτηκε τη συλλογή εν τω συνόλω της, ως αυθεντική και νόμιμη, προκειμένου να πετύχει την συμφωνία.
Ο έλεγχος «νομιμότητας», που έκανε η αρμόδια Διεύθυνση Τεκμηρίωσης και Προστασίας Πολιτιστικών Αγαθών, θυμίζει τους «ελέγχους» πόθεν έσχες των βουλευτών και ευρωβουλευτών, καθώς ερευνήθηκε αν οι 161 αρχαιότητες είχαν κλαπεί από μουσείο, αποθήκη, συλλογή ή αρχαιολογικό χώρο.
Κανείς συλλέκτης αυτής της εμβέλειας, πόσο μάλλον μουσείο του εξωτερικού, δεν αγοράζει κλεμμένα από μουσείο, αποθήκη, συλλογή ή αρχαιολογικό χώρο. Αγοράζουν όμως από το διεθνές δίκτυο αρχαιοκαπήλων, μέσω των μεσαζόντων αρχαιοπωλών.
Η μόνη εγγύηση νομιμότητας είναι η ενδελεχής έρευνα της τεκμηρίωσης προέλευσης και του διαδοχικού ιστορικού ιδιοκτησίας, πληροφορίες τις οποίες οφείλει να παρουσιάσει ο συλλέκτης. Όμως, ο κ. Στερν επ’ αυτού σιωπά. Δεν μπορεί να γνωρίζει κανείς αν έχει τους λόγους του, ή αν διακατέχεται από την αντίληψη της οίησης και της υπεροψίας.
Το πόρισμα Τσιρογιάννη
Η πρώτη ρωγμή στο αφήγημα του Αμερικανού «δωρητή» προήλθε από τον Έλληνα αρχαιολόγο Χρίστο Τσιρογιάννη, με την ιδιότητα του αναπληρωτή καθηγητή στο Πανεπιστήμιο του Aarhus (Δανία), ο οποίος τον Σεπτέμβριο του 2022 αποκάλυψε ότι το κυκλαδικό ειδώλιο αριθμός 29 της συλλογής Στερν (φωτο που ακολουθεί) ταυτίζεται με κυκλαδικό ειδώλιο που εμφανίζεται σε φωτογραφία η οποία περιέχεται στο αρχείο του Ιταλού αρχαιοπώλη, καταδικασμένου για αρχαιοκαπηλία σε Ελλάδα και Ιταλία, Τζιανφράνκο Μπεκίνα.
Ο Τσιρογιάννης έδωσε στη δημοσιότητα δύο φωτογραφίες του ειδωλίου, και σημείωσε: «Στο αρχείο Μπεκίνα η φωτογραφία είναι επαγγελματική και όχι Polaroid. Το ειδώλιο εμφανίζεται σε πρόσθια όψη δίπλα σε ένα άλλο μεγαλύτερο κυκλαδικό ειδώλιο και δίπλα σε αυτό μια μαρμάρινη κυκλαδική φιάλη».
Φωτογραφίες του αρχείου του καταδικασμένου για αρχαιοκαπηλία Μπεκίνα τις οποίες έδωσε στη δημοσιότητα ο Τσιρογιάννης και απεικονίζουν το κυκλαδικό ειδώλιο αριθμός 29.
Λίγες μέρες μετά, στις 12 Οκτωβρίου 2022, ο Λέοναρντ Στερν προσπάθησε να διασκεδάσει τις εντυπώσεις και σε συνέντευξή του στην New York Post υποστήριξε: «Δεν γνωρίζω τίποτα για τον Μπεκίνα. Δεν αγόρασα ποτέ τίποτα από αυτόν. Δεν είχα ακούσει το όνομά του μέχρι την περασμένη εβδομάδα. Από όσα γνωρίζω αυτές οι αρχαιότητες (τα 161 κυκλαδικά) δεν είναι προϊόντα αρχαιοκαπηλίας».
Ο συλλέκτης δήλωσε επίσης ότι και οι 161 αρχαιότητες αποκτήθηκαν μέσω νόμιμων προμηθευτών, ελέγχθηκαν από την συνεργάτη του αρχαιολόγο (ειδικευμένη στα Κυκλαδικά και με πλούσιο συγγραφικό έργο αναφοράς) Pat Getz-Preziosi και έχουν ισχυρό pedigree (ιστορικό προηγούμενων κατόχων).
Ποιος είναι ο Τζιανφράνκο Μπεκίνα
Μενδώνη: το πόρισμα επικαλείται κατοχή φωτογραφίας, όχι ειδωλίου
Η υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη αντέδρασε στην αποκάλυψη Τσιρογιάννη προσπαθώντας να απαξιώσει τον Έλληνα αρχαιολόγο.
Παράλληλα, λειτούργησε ως δικηγόρος του διαβόλου. Αντί να απαντήσει επί της ουσίας και να διατάξει έρευνα, προτίμησε να παίξει τον ρόλο του συνηγόρου υπεράσπισης του Αμερικανού συλλέκτη.
Κι όμως, σύμφωνα με έγγραφα και φωτογραφίες που δημοσιεύουμε σήμερα, από το κατασχεθέν αρχείο του Τζιανφράνκο Μπεκίνα προκύπτει ότι ο Ιταλός αρχαιοκάπηλος ήταν κάτοχος του επίμαχου κυκλαδικού ειδωλίου.
Το συγκεκριμένο ειδώλιο δεν συνοδευόταν από νόμιμους τίτλους. Δεν υπάρχει προηγούμενος κάτοχος. Ο Μπεκίνα το μεταπώλησε σε άλλον αρχαιοκάπηλο σε μια προσπάθεια να το «ξεπλύνει». Και οι συναλλαγές αυτές έγιναν μια δεκαετία μετά την συμφωνία της UNESCO του 1970, είναι δηλαδή παράνομες.
Η έρευνά μας αποδεικνύει επίσης ότι η συνεργάτης του Στερν κα. Getz Preziosi γνώριζε καλά τον Μπεκίνα από το 1981 και είχε μαζί του αλληλογραφία σχετικά με κυκλαδικά ειδώλια. Ωστόσο, η ίδια, σε όλες της τις δημοσιεύσεις, απέφυγε επιμελώς να αναφερθεί στον αρχικό κάτοχο Μπεκίνα, τον οποίο ο κ. Στερν άκουσε για πρώτη φορά «προσφάτως».
Κωδικός αναφοράς 384-5
Ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά:
Στις 24 Νοεμβρίου 1980, η Ούρσουλα Μπεκίνα, διευθύντρια της γκαλερί (αρχαιοπωλείου) ANTIKE KUNST PALLADION και σύζυγος του Τζιανφράνκο, ιδιοκτήτη της εταιρίας, με έδρα την Βασιλεία της Ελβετίας, στέλνει επιστολή στους Lance και Roberta Entwistle, οι οποίοι έχουν αρχαιοπωλείο στο Λονδίνο.
Η επιστολή συνοδεύεται από έγγραφο με περιγραφή του προς πώληση κυκλαδικού ειδωλίου:
Αναφέρεται επίσης ότι ανήκε σε «ιδιώτη συλλέκτη στην Ελβετία» και η τιμή πώλησης είναι 65.000$.
Στην άνω αριστερή πλευρά του εγγράφου υπάρχει ένας κωδικός αναφοράς, Ref. 384-5.
Στις 9 Δεκεμβρίου 1980, η Roberta Entwistle ενημερώνει με επιστολή της την Ούρσουλα Μπεκίνα ότι ο πελάτης δεν ενδιαφέρθηκε για τα αντικείμενα και επιστρέφει τις φωτογραφίες.
Όμως ο κωδικός αναφοράς 384 μας είναι γνωστός. Πρόκειται για το κυκλαδικό ειδώλιο γυναίκας ύψους 42,3 εκ. το οποίο εικονίζεται στο αρχείο Μπεκίνα. Στην καρτέλα 384 αναφέρονται επίσης σε σημειώσεις ότι είναι της Τρίτης χιλιετίας, 2700-2300, «αριστερό πόδι σπασμένο, (γόνατο) αριστερά δάχτυλα νέα».
Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία πως αυτό το κυκλαδικό ειδώλιο, είναι αυτό που ανήκει σήμερα στη συλλογή Στερν και ταύτισε ο Τσιρογιάννης.
Σε έναν φάκελο (Rac) του αρχείου Μπεκίνα εμφανίζονται συνολικά πέντε φωτογραφίες κυκλαδικών. Τις δύο, εμπρόσθια και πίσω όψη του κυκλαδικού ειδωλίου 42,3 εκ, δημοσίευσε η Athens Voice. Όμως, υπάρχουν άλλες τρείς φωτογραφίες, με κωδικούς αναφοράς 381-5, 382 και 383, τις οποίες παραθέτουμε.
Στην πρώτη φωτογραφία (381-5) εικονίζονται δύο ειδώλια, ένα μεγαλύτερο και ένα μικρότερο, και μία φιάλη. Το μικρότερο είναι αυτό που ταύτισε ο Τσιρογιάννης. Το μεγαλύτερο (382 & 383) είναι σύμφωνα με τις σημειώσεις στην αντίστοιχη καρτέλα «Κυκλαδικό, Σπεδός, 2700-2300 π.Χ, ύψος 56,2 εκ., γυναικείο, λαιμός και αριστερό πόδι σπασμένα».
Στις 5 Μαρτίου 1981 η Pat Getz-Preziosi, η αρχαιολόγος η οποία πολλά χρόνια αργότερα βοήθησε τον συλλέκτη Λέοναρντ Στερν να δημιουργήσει τη συλλογή του με τα κυκλαδικά και τον συμβούλευε -κατά δήλωσή του- ώστε να αποφύγει να αγοράσει αρχαιότητες προερχόμενες από αρχαιοκαπηλία, στέλνει επιστολή στον Τζιανφράνκο Μπεκίνα.
Η φωτογραφία την οποία εσωκλείει η Getz-Preziosi απεικονίζει το ίδιο κυκλαδικό ειδώλιο που βρίσκεται στο αρχείο Μπεκίνα με κωδικούς αναφοράς 382 και 383.
Κωδικός αναφοράς 381-5
Στις 28 Μαρτίου 1981, ο Μπεκίνα πουλάει και τα τρία κυκλαδικά αντικείμενα (381-5) στον Γιαπωνέζο αρχαιοπώλη Noriyoshi Horiuchi ο οποίος έχει αρχαιοπωλείο στο Τόκιο.
Ποιος είναι ο Noriyoshi Horiuchi
Σε επιστολή του, ο Ιταλός αρχαιοκάπηλος αναφέρει:
Και ναι, η περιγραφή φέρει στο πλάι τον αριθμό αναφοράς 381-5, που ταυτίζεται με τις πέντε φωτογραφίες του κατασχεμένου αρχείου Μπεκίνα.
Η συνολική τιμή πώλησης είναι 200.000 ελβετικά φράγκα. Ο Μπεκίνα δίνει και εγγύηση γνησιότητας.
Με ίδια ημερομηνία παρέχει και τιμολόγιο. Την διακίνηση αναλαμβάνει η NALPINA SA BASEL και την παράδοση στην Ιαπωνία η YAMATA TRANSPORT CO. Ltd Fine Arts Tokyo.
Τρείς ημέρες μετά, στις 31 Μαρτίου 1981, οι Ούρσουλα και Τζιανφράνκο Μπεκίνα στέλνουν επιστολή στον Horiuchi. Από την επιστολή συνάγεται ότι ο Horiuchi επισκέφθηκε οικογενειακώς την Ελβετία.
Σε συνδυασμό με την επιστολή της 28ης Μαρτίου 1981, συμπεραίνουμε ότι ο Γιαπωνέζος αρχαιοπώλης είδε τα τρία κυκλαδικά στην Βασιλεία, στην έδρα του Μπεκίνα, παρέλαβε το ένα κυκλαδικό ειδώλιο (56,2 εκ) και το μετέφερε στις αποσκευές του κατά τη διάρκεια της επιστροφής του στην Ιαπωνία.
Στην ίδια επιστολή γίνεται αναφορά και στην προγραμματισμένη μεταφορά στην Ιαπωνία των υπόλοιπων δύο κυκλαδικών (το ειδώλιο 42,3 εκ και την φιάλη), μέσω της πτήσης TL 332, με αριθμό πακέτου AWB 270 0968 1151. Πρόκειται για ένα ξύλινο κιβώτιο 52 x 22 x 26 (ύψος).
Στις 23 Απριλίου 1981, η Ούρσουλα Μπεκίνα στέλνει επιστολή στον Horiuchi και προωθεί το αίτημα της Getz-Preziosi για δημοσίευση του «μεγαλύτερου» (υπογράμμιση στο πρωτότυπο) Κυκλαδικού ειδωλίου (56,2 εκ). Του συστήνει την Getz-Preziosi ως «γνωστή αρχαιολόγο με ειδίκευση τα κυκλαδικά».
Την ίδια ημέρα, 23 Απριλίου 1981, η Ούρσουλα Μπεκίνα στέλνει επιστολή και στην Getz-Preziosi και την ενημερώνει πως προώθησε το αίτημά της στον κάτοχο (του κυκλαδικού ειδωλίου) χωρίς να τον κατονομάζει. «Ελπίζω ότι θα ανταποκριθεί θετικά», λέει η Ούρσουλα Μπεκίνα και σημειώνει ότι «δεν έχουμε πλέον φωτογραφίες και αρνητικά, είναι ιδιοκτησία του φωτογράφου. Θα επικοινωνήσουμε μαζί σας σύντομα, ή ο ίδιος ο κάτοχος».
Ο κάτοχος προφανώς ανταποκρίθηκε, καθώς το επίμαχο κυκλαδικό ειδώλιο περιλήφθηκε με φωτογραφία και σχόλια, την ίδια χρονιά, από την Getz-Preziosi, σε δημοσίευσή της στο περιοδικό του Μητροπολιτικού Μουσείου της Νέας Υόρκης, Metropolitan Museum Journal, Vol. 16 (1981), με τίτλο Risk and Repair in Early Cycladic Sculpture.
Όμως εκεί, στη λεζάντα (54, 55) της σελ. 19, που συνοδεύει δύο νέες φωτογραφίες (για τις οποίες ευχαριστεί τον Horiuchi) του κυκλαδικού ειδωλίου (ύψος 56,2 εκ), αναφέρει ότι ανήκει στη συλλογή Horiuchi, με έδρα το Λονδίνο.
Αλλά ο Horiuchi ήταν αρχαιοπώλης και όχι συλλέκτης και, όπως είδαμε, είχε παραλάβει από τον Μπεκίνα το κυκλαδικό και το μετέφερε ο ίδιος στο Τόκιο και όχι στο Λονδίνο. Ο αρχικός κάτοχος, Μπεκίνα, αποκρύπτεται.
«Προέλευση: άγνωστη»
Έγινε αυτή η θολή και λαθεμένη περιγραφή για να δημιουργηθεί σύγχυση;
Σε κάθε περίπτωση, η Getz-Preziosi απογαλάκτισε το κυκλαδικό ειδώλιο από τον Μπεκίνα, ο οποίος έκτοτε δεν θα αναφερθεί ποτέ σε κανένα ιστορικό προέλευσης στις συχνές δημοσιεύσεις της για το συγκεκριμένο ειδώλιο σε βιβλία και ανακοινώσεις της.
Στην έκδοση «Cycladica, Five sculptors in Goulandris Collection, 1984», η φωτογραφία του ειδωλίου (σελ. 14) συνοδεύεται με την επισήμανση: «Προέλευση: άγνωστη» και κανένα ιστορικό προέλευσης προηγούμενων κατόχων.
Στην έκδοση του 1987, στο βιβλίο Sculptors of the Cyclades, η Getz-Preziosi εξαφανίζει και το όνομα του Horiuchi και από την αναφορά δικαιωμάτων της φωτογραφίας. Ως κάτοχος αναφέρει (σελ. 157 και 250), λιτά και εύγλωττα: «ιδιωτική συλλογή, άγνωστη προέλευση».
Τα δύο κυκλαδικά ειδώλια τα οποία εμφανίστηκαν με… παρθενογένεση στα χέρια του Μπεκίνα (ο ορισμός της αποδοχής προϊόντων αρχαιοκαπηλίας) και πουλήθηκαν το 1981 στον αρχαιοπώλη Horiuchi «χάθηκαν» για μια μακρά περίοδο από την αγορά. Όμως, επανεμφανίστηκαν, «ξεπλυμένα».
Το μεγαλύτερο εκτέθηκε το 1990 στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης στο πλαίσιο της έκθεσης «Glories of the Past», της συλλογής Shelby White (φωτο 16 1,2,3). Την αρχαιολογική περιγραφή του αντικειμένου στον κατάλογο κάνει η Getz-Preziosi. Δεν περιλαμβάνει καμία αναφορά στην προέλευση και το ιστορικό των διαδοχικών κατόχων.
Το ελληνικό υπουργείο Πολιτισμού είχε διαπραγματευτεί (δικηγόρος Ειρήνη Σταματούδη) με την Shelby White και πέτυχε το 2008, χωρίς κανέναν όρο, τον άμεσο επαναπατρισμό δύο αρχαιοτήτων από τη συλλογή της.
Την ίδια περίοδο, επαναπατρίστηκαν επίσης πολλές αρχαιότητες από τη συλλογή της, κατόπιν διαπραγμάτευσης, στην Ιταλία.
Τον Ιούνιο του 2021, μετά από έφοδο του Ελληνο-Αμερικανού εισαγγελέα Νέας Υόρκης, Mathew Bogdanos, κατασχέθηκαν από τη συλλογή Shelby White πέντε και τον Απρίλιο του 2022, 18 αρχαιότητες αξίας άνω των 24 εκ. δολαρίων και επιστράφηκαν στην Ιταλία και την Τουρκία. Ο αρχαιολόγος κ. Τσιρογιάννης συνέβαλε στην τεκμηρίωση του εντάλματος έρευνας με ταυτίσεις αντικειμένων.
Η κ. Shelby White είναι επίτροπος (trustee) στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης και φιλάνθρωπος. Η κ. Shelby White εξακολουθεί να κατέχει στη συλλογή της πλήθος ελληνικών αρχαιοτήτων χωρίς προέλευση.
Το μικρότερο κυκλαδικό προέλευσης Μπεκίνα – Horiuchi (42,3 εκ.) επανεμφανίστηκε ξαφνικά το 2001, στο βιβλίο της Getz-Preziosi, “Personal styles in early Cycladic sculpture”.
Εκεί, αναφέρεται ως κάτοχος η «Harmon Collection», του Λέοναρντ Στερν. Το ειδώλιο περιλαμβάνεται στα 161 κυκλαδικά της συλλογής Στερν τα οποία θα επιστρέψουν στην Ελλάδα μετά από 25 έως 50 χρόνια.
Τα δύο κυκλαδικά ειδώλια προέλευσης Μπεκίνα – Horiuchi, τα οποία κατέληξαν στη Shelby White και τον Λέοναρντ Στερν, δεν είναι «ορφανά».
Είναι, κλεμμένα, όπως αποδείξαμε με τα στοιχεία της έρευνάς μας και πρέπει να επιστρέψουν άμεσα στην Ελλάδα ως προϊόντα αρχαιοκαπηλίας. Αν δεν το ζητήσει το ελληνικό υπουργείο Πολιτισμού, η μόνη ελπίδα είναι ο βοηθός εισαγγελέας του Μανχάταν, Mathew Bogdanos.
Η έρευνα του Νικόλα Ζηργάνου δημοσιεύθηκε ταυτόχρονα στο Solomon και την Εφημερίδα των Συντακτών.
Διαβάστε ακόμα:
- Κάνεις το κρέας… ψάρι και σε χειροκροτούν οι…ιθαγενείς σου!!!
- Αποδεδειγμένα αρχαιοκάπηλος ο Λέοναρντ Στερν – Έκθετοι Μενδώνη και κυβέρνηση [έγγραφα]
- Οι 161 κυκλαδικές αρχαιότητες και το “δώρο” της κυβέρνησης στον σκοτεινό Λέοναρντ Στερν
- 161 κυκλαδικές αρχαιότητες: Συλλογή Στερν και Αρχαιοκαπηλία
- Σύλλογος Ελλήνων Αρχαιολόγων: Αντικείμενο λαθρανασκαφής και παράνομης διακίνησης είναι το ειδώλιο Ν. 29 της λεγόμενης «Συλλογής Στερν»
- 161 κυκλαδικές αρχαιότητες – Να εξεταστεί αν είναι προϊόν αρχαιοκαπηλίας ζητά το ΕΚΠΑ
- Συλλογή Στερν-Εγκαίνια για λίγους και προσεκτικά επιλεγμένους για τις πρώτες 15 αρχαιότητες που έφτασαν από τις ΗΠΑ;
- Νίκος Λεβογιάννης-Συλλογή Στερν: Είναι κλεμμένα τα 161 Κυκλαδικά ειδώλια!
- Έγγραφο που πιστοποιεί την παράβαση καθήκοντος Μενδώνη στην υπόθεση Στερν
- Σκιά αρχαιοκαπηλίας – 15 «θολές» απαντήσεις για τη Συλλογή Στερν
Ακούστε τις συνεντεύξεις:
- Δρ. Χρήστος Τσιρογιάννης για την συλλογή Στερν: «Η συμφωνία πρέπει να ακυρωθεί…»
- Οι 161 κυκλαδικές αρχαιότητες και ένας παραπλανητικός επαναπατρισμός-Συνέντευξη με την πρόεδρο του Συλλόγου Ελλήνων Αρχαιολόγων Δέσποινα Κουτσούμπα