του Γιάννη Τσιγγερλιώτη, Οικονομολόγου, μέλος της ΤΕ Νοτίων Κυκλάδων του ΚΚΕ
Η Σαντορίνη αναμφίβολα την τελευταία 20ετία γνωρίζει μία αλματώδη ανάπτυξη στον τομέα του τουρισμού. Σε όλη την Ελλάδα το τουριστικό κεφάλαιο αλλά και συνολικά μεγάλοι όμιλοι από διάφορους κλάδους πόνταραν στο άλογο του τουρισμού ώστε να βγάλουν πολλά δις με υψηλό ποσοστό κέρδους. Στη Σαντορίνη αξιοποιώντας και το μοναδικό και ιδιαιτέρου φυσικού κάλλους τοπίο αυτή η τάση κυριάρχησε.
Έντονο ενδιαφέρον εκδηλώνεται από την αστική τάξη, τα επιτελεία και τις κυβερνήσεις της για την οικονομική δραστηριότητα στον τουρισμό, αλλά κι από τα συστημικά ΜΜΕ με πλήθος αναλύσεων και δημοσιευμάτων, άλλα από αυτά εκθειάζοντας την καπιταλιστική τουριστική ανάπτυξη, αναφερόμενα στον τουρισμό με τους όρους «τουριστικό θαύμα», «βαριά βιομηχανία», «ατμομηχανή της εθνικής οικονομίας», κι άλλα -πολλά από αυτά για τη Σαντορίνη- ανησυχώντας για τα προβλήματα που δημιουργούν οι, δήθεν, «στρεβλώσεις και παρεκκλίσεις» από μια ομαλή και «βιώσιμη», όπως τη λένε, οικονομική τουριστική ανάπτυξη, μιλώντας πότε για «υπερτουρισμό» και πότε για τη χειρότερη σεζόν.
Η αλήθεια είναι ότι καμία στρέβλωση και παρέκκλιση δεν υπάρχει. Πρόκειται απλά, για μια κανονική και σύμφωνα με όλους τους νόμους της οικονομίας, καπιταλιστική τουριστική ανάπτυξη! Ας δούμε ποια είναι τα χαρακτηριστικά της:
…για τους μεγαλο – ξενοδόχους και επιχειρηματίες
Η εκτεταμένη τουριστική, κυρίως ξενοδοχειακή, οικονομική δραστηριότητα, σε όλη την Ελλάδα και στη Σαντορίνη, στηρίχθηκε στην οικογενειακή επιχείρηση, μέσα από την αξιοποίηση της ιδιοκτησίας και της χρήσης γης, σαν συμπληρωματική δραστηριότητα της γεωργικής, την οποία στην πορεία υποκατέστησε.
Τα τελευταία χρόνια, ωστόσο, παρατηρείται μια μεγέθυνση της κεφαλαιοποίησης, κύρια των ξενοδοχειακών επιχειρήσεων, μέσα από τη δημιουργία ομίλων με συμμετοχή τραπεζών, ναυτιλιακών και κατασκευαστικών επιχειρήσεων, καθώς επίσης και ξένων ξενοδοχειακών επιχειρήσεων και Τour Operators μέσα από επενδύσεις, εξαγορές και συγχωνεύσεις, ανάληψη του managment.
Με βάση τα στοιχεία του Ξενοδοχειακού Επιμελητηρίου Ελλάδας (ΞΕΕ) το σύνολο των ξενοδοχειακών μονάδων παρουσιάζει μια αύξηση κατά 32,6%, αλλά τη μεγαλύτερη άνοδο είχαν τα ξενοδοχεία πολυτελείας κατά 115% και της Α΄ κατηγορίας κατά 79% .
Στη Σαντορίνη οι οικογενειακές ξενοδοχειακές επιχειρήσεις των 1* και 2* παρουσιάζουν μια στασιμότητα από το 2004 έως σήμερα. Αντίστοιχα τα 4*και 3* ξενοδοχεία από 109 έφτασαν τα 227 (αύξηση 107%), ενώ τα 4 πεντάστερα ξενοδοχεία το 2004 έγιναν 72 (αύξηση 1700%)! Όλες αυτές οι νέες μονάδες στηρίχτηκαν σε ένα ευνοϊκό οικονομικό πλαίσιο που διαμόρφωσαν όλες οι κυβερνήσεις παίρνοντας χρήματα από φόρους από το λαό, αλλά και χρήματα προερχόμενα από την φορολογία των λαών της Ευρώπης . Την ίδια στιγμή που ο αυτοαπασχολούμενος καλείται να προ-πληρώσει φόρο βασιζόμενο σε υποθετικό εισόδημα οι μεγαλοεπιχειρηματίες του ξενοδοχειακού κεφαλαίου έχτισαν μονάδες με επιδοτήσεις που αγγίζουν το 80%, ή στη χειρότερη με δανειοδότηση με πολύ ευνοϊκούς όρους δανεισμού.
Σε αυτή τη διαμορφωμένη οικονομική βάση που απαξιώνει όλους τους υπόλοιπους κλάδους της οικονομίας, μεγάλο κομμάτι του πληθυσμού μετέτρεψε την ιδιοκτησία του σε καταλύματα βραχυχρόνιας μίσθωσης. Αρκετοί κυρίως μικροϊδιοκτήτες χρεώθηκαν παίρνοντας και υψηλότοκα δάνεια με πολύ διαφορετικούς όρους από αυτούς του μεγάλου κεφαλαίου, προσπαθώντας να ακολουθήσουν τον ανταγωνισμό προσφοράς “υψηλού επιπέδου” τουριστικών υπηρεσιών. Με αυτό τον τρόπο σε ένα νησί 76 τετραγωνικών χιλιομέτρων, οι διαθέσιμες κλίνες το 2023 προσεγγίζουν τις 80 χιλιάδες με τον αριθμό αυτό να αυξάνεται το 2024 (για το οποίο δεν έχουμε ακόμα επίσημα στοιχεία.)
Ο αριθμός των επισκεπτών επίσης την τελευταία δεκαετία παρουσιάζει σημαντική αύξηση με μία σταθεροποίηση και μικρή πτώση για το 2024. Χαρακτηριστικά το 2016 το αεροδρόμιο της Σαντορίνης δέχτηκε περίπου 1 εκατομμύρια 700 χιλ επιβάτες ενώ το 2023 περίπου 2 εκατομμύρια 775 χιλ επιβάτες έχοντας αύξηση πάνω από 1 εκατομμύριο.
Ο κύκλος εργασιών σε καταλύματα και εστίαση παρουσιάζει σημαντική αύξηση (για το 2023 εμφανίζεται σχεδόν όσο ολόκληρου του νομού Χανίων), με μία σταθεροποίηση και μικρή πτώση για το 2024 της τάξης του 6 με 7 %. Είναι όμως ίδια η πτώση για όλους; Με βάση τα στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ οι εταιρείες Γ κατηγορίας (κύκλου εργασιών άνω του 1,5 εκ) όχι μόνο δεν εμφανίζουν πτώση αλλά αντίθετα μετράνε οριακή αύξηση.
Επιβεβαιώνεται λοιπόν η τάση συγκέντρωσης του τουρισμού αλλά και των εσόδων του στις μεγάλες επιχειρήσεις του κλάδου, ενώ συρρικνώνεται το ποσοστό των μικρών και μεσαίων. Αξιοποιώντας και την μικρή πτώση τη φετινή σεζόν, προχωράει και η συγκεντροποίηση του κλάδου που εκφράζεται με εξαγορά ή ενοικίαση μικρών οικογενειακών ξενοδοχειακών μονάδων αλλά και χρεωμένων με δάνεια μικροϊδιοκτητών. Με απλά λόγια από την πίτα του τουρισμού το μεγάλο φαγοπότι το κάνει το μεγάλο κεφάλαιο που αφού έχτισε τα μεγαθήρια του με επιδοτήσεις σε σημεία μοναδικής ομορφιάς τώρα βγάζουν αμύθητα κέρδη εκμεταλλευόμενοι, εργαζομένους και την μοναδικότητα του νησιού.
…για τους εργαζόμενους
Από την άλλη πλευρά, σε αυτό τον χορό των εκατοντάδων εκατομμυρίων οι εργαζόμενοι μετράνε οριακά ένα εισόδημα που θα τους βγάλει τη χρονιά. Παρά τα ρεκόρ των αφίξεων, εσόδων και κερδών που σπάνε κάθε χρόνο την τελευταία 15ετία, οι μισθοί μετά βίας βρίσκονται στα επίπεδα του 2009!
Τα 1500 και 1600 ευρώ μισθού αντιστοιχούν σε 750 με 800 το μήνα αν αναλογιστεί κανείς ότι με αυτά πρέπει να βγουν όχι έξι αλλά δώδεκα μήνες, ενώ αν τα υπολογίσει σε 5μερο-8ωρο αντιστοιχούν σε 500-600, πολύ πιο κάτω από τη ΣΣΕ, χαμηλότερα ακόμα κι από τον κατώτερο μισθό.
Δουλειά 12ωρα και 13ωρα, επτά μέρες την εβδομάδα χωρίς ρεπό όλη τη σεζόν. Σε συνθήκες υπερεντατικοποίησης για να πληρώσει ο εργοδότης λιγότερα μεροκάματα αλλά και λόγω έλλειψης δυναμικού (εκτιμάται ότι είναι 80 χιλιάδες κενές θέσεις σε όλη τη χώρα).
Με διαμονή σε τρώγλες ή σε υπόγεια μερικών τετραγωνικών μέτρων. Ακόμα και τη φετινή σεζόν που υπάρχει μία μικρή μείωση οι εργαζόμενοι δουλεύουν με τους ίδιους και χειρότερους όρους.
Πώς αλλιώς βγαίνουν τα αμύθητα κέρδη των ομίλων του κλάδου; Τι κέρδη θα είχαν αν δεν επέβαλαν πεντάμηνη και εξάμηνη δουλειά δίχως ρεπό, με καραμπινάτη κλοπή σε ένσημα ή με δουλειά χωρίς διάλειμμα μέσα στον καύσωνα;
Θα πει κανείς, έτσι είναι η φύση της εργασίας στον τουρισμό. Αλήθεια; Γιατί, τι εμποδίζει, αν όχι η κερδοφορία, η απληστία και ασυδοσία της εργοδοσίας έναν εργάτη να δουλεύει 7ωρο, 5ήμερο, 35ωρο, με ανθρώπινες συνθήκες δουλειάς και μισθούς που να καλύπτουν τις ανάγκες του; Και τι μένει πίσω όταν έρθει ο Νοέμβρης πέρα από το πετσοκομμένο, από την ακρίβεια και το κόστος ζωής στο νησί, εισόδημα; Υπερκόπωση, μυοσκελετικά και άλλα προβλήματα υγείας, ακόμα και ψυχικά νοσήματα από την σωματική εξάντληση και το αδιέξοδο αυτής της πραγματικότητας.
…για τους κατοίκους του νησιού
Είναι αλήθεια ότι ο αλλοδαπός Τουρισμός, παγκοσμίως, αναπτύχθηκε υπέρμετρα και ανισόμετρα σε σχέση με βασικούς βιομηχανικούς κλάδους σε ορισμένα ολιγοπληθή και περιορισμένης έκτασης κράτη, ως επί το πλείστον πρώην αποικίες (νησιά του Ειρηνικού και του Ατλαντικού). Μια οικονομία, όμως, με μεγάλο μερίδιο συμμετοχής του τουριστικού βιομηχανικού κλάδου στο σύνολο της βιομηχανίας και μικρό μερίδιο συμμετοχής της μεταποίησης, των μεταφορών, της ενέργειας ή και ειδικότερα του κλάδου παραγωγής μέσων παραγωγής υποδηλώνει την ύπαρξη μιας καπιταλιστικής οικονομίας με μεγάλο βαθμό εξάρτησης από τις εξωτερικές αγορές, με σημαντική επίδραση σε αυτήν των διακυμάνσεών τους. Σε τοπικό επίπεδο φανερώνει την κατασπατάληση ορισμένων φυσικών πόρων, την καταστροφή του περιβάλλοντος λόγω του ότι η ανάπτυξη συγκεκριμένων υποδομών για την κάλυψη της συγκυριακής ανάπτυξης του αλλοδαπού Τουρισμού δε συνοδεύεται από αντίστοιχη ανάπτυξη του συνόλου των υποδομών. Το πρακτικό αποτέλεσμα είναι να διαμορφώνονται πόλεις και ολόκληρες τουριστικές περιφέρειες με υπέρμετρες ξενοδοχειακές εγκαταστάσεις χωρίς αντίστοιχης δυναμικότητας ενεργειακή, υδροδοτική, αποχετευτική, εσωτερική μεταφορική κάλυψη.
Τι το διαφορετικό παρουσιάζει η καθημερινότητα στην Σαντορίνη των εκατοντάδων εκατομμυρίων ευρώ;
- Η ακρίβεια χτυπάει κόκκινο ακόμα και στα βασικά είδη. Το κόστος των ακτοπλοικών που για τους νησιώτες δεν είναι ζήτημα διακοπών αλλά μετακίνησης από και προς τον τόπο κατοικίας είναι δυσβάστακτο. Μόλις τα φώτα της σεζόν σβήσουν δεν υπάρχει ούτε καν σύνδεση με την πρωτεύουσα του νομού, τη Σύρο όπου αρκετοί χρειάζονται να μετακινούνται για μια σειρά υποθέσεις τους όπως πχ να περάσει ένα άτομο με αναπηρία μία επιτροπή.
- Η έλλειψη στέγης για μακροχρόνια ενοικίαση έχει εκτοξεύσει τα ενοίκια με αποτέλεσμα να θες ένα μηνιάτικο για μία γκαρσονιέρα. Καθηγητές δάσκαλοι, γιατροί δεν μπορούν να βρουν σπίτι παρότι μπορεί να διορίζονται εδώ. Το νοσοκομείο αντιμετωπίζει ελλείψεις σε βασικές ειδικότητες όπως αυτής του παθολόγου με αποτέλεσμα να χρειάζονται διακομιδή πάρα πολλά περιστατικά με αποτέλεσμα την καθυστέρηση στην ιατρική αντιμετώπιση του περιστατικού με ότι αυτό συνεπάγεται.
- Τίποτα δεν πηγαίνει στην ουσιαστική αναβάθμιση της ποιότητας ζωής των κατοίκων. Κοστοβόρα έργα υποδομής, όπως το αναγκαίο λιμάνι που θα μπορεί με ασφάλεια να χρησιμοποιεί ο πληθυσμός χειμώνα καλοκαίρι, είναι στο συρτάρι μέχρι να βρεθεί ο επενδυτής που θα το κατασκευάσει με τη μορφή των ΣΔΙΤ, με κρατικό χρήμα και αξιοποίηση του μετά για ίδιον όφελος με κάθε πιθανό τρόπο. Το ίδιο συμβαίνει και με τη διαχείριση των απορριμμάτων.
- Έργα υποδομής που δεν έχουν να κάνουν με τον τουρισμό, δεν μπαίνουν καν στη συζήτηση. Η πλειοψηφία των σχολείων είναι χτισμένη μετά το σεισμό του 56 με υλικά από νερό και άμμο θαλάσσης που κανείς δεν μπορεί να βεβαιώσει ότι είναι στατικά επαρκή. Η περίπτωση του δημοτικού σχολείου του Καμαρίου είναι χαρακτηριστική. Αντί να κατασκευαστεί με ειδικό τοπικό πολεοδομικό σχέδιο ένα σύγχρονο σχολείο σε έκταση που έχει απαλλοτριωθεί, ο Δήμος προωθεί την επέκταση του υπάρχοντος επικίνδυνου σχολικού κτηρίου, κατασκευασμένο το 1958, που βρίσκεται εντός οικισμού. Προβληματική κατάσταση επικρατεί και στους βρεφικούς και παιδικούς σταθμούς που δεν μπορούν να καλύψουν ούτε το 20% των παιδιών που έχουν ανάγκη προσχολικής αγωγής, ενώ ακόμα και οι υπάρχουσες εγκαταστάσεις δεν αξιοποιούνται στο σύνολο τους καθώς δεν υπάρχει προσωπικό.
- Το περιβάλλον πληρώνει βαρύ τίμημα. Οι αυξημένες ανάγκες κατανάλωσης ρεύματος από τα δεκάδες μεγάλα ξενοδοχεία με τα τζακούζι ανά δωμάτιο απαιτούν πρόσθετες εγκαταστάσεις και μηχανές που πρέπει να δουλεύουν στο όριο των δυνατοτήτων τους. Ο Σταθμού Παραγωγής της ΔΕΗ λειτουργεί στο ανώτατο όριο του, ενώ ταυτόχρονα έχουν εγκατασταθεί δεκάδες container μετασκευασμένα ώστε να περιέχουν πρόσθετες μηχανές που λειτουργούν και εκπέμπουν και αυτές ρύπους. Στα παραπάνω προστίθενται οι ρύποι των κρουαζιερόπλοιων εντός της καλντέρας. αλλά και τα χιλιάδες πούλμαν και βανάκια που δημιουργώντας φωτοχημικό νέφος σε ένα νησί. Φυσικά ένα από τα μεγαλύτερα εγκλήματα αυτής της ανάπτυξης είναι και το ναυάγιο του sea diamond που αφού έβγαλε ότι έβγαλε για τον εφοπλιστή, εδώ και 17 χρόνια είναι παρατημένο στα νερά της Καλντέρας.
- Ταυτόχρονα, η χωρίς κανένα έλεγχο οικοδόμηση και ανέγερση ξενοδοχειακών μονάδων έχει δημιουργήσει συνθήκες ασφυξίας σε όλα σχεδόν τα χωριά. Η κατασκευή μεγάλων ξενοδοχειακών μονάδων έχει αλλάξει τη φυσιογνωμία και τον χαρακτήρα των χωριών του νησιού. Όλα παραδίδονται στο γρήγορο κέρδος του τουρισμού με αποτέλεσμα να βλέπουμε την κατασκευή πολυτελών καταλυμάτων ακόμα και μέσα στην παραλία, σε αρχαιολογικό χώρο όπως στην Περίσσα. Ή να πέφτουν τσιμέντα μέσα στην άμμο και να γίνεται μαγαζί η ίδια η παραλία, να καταπατείται η πλατεία όπως στο Καμάρι, που δίκαια έχει αντιδράσει ο κόσμος. Καταστρέφεται ανεξέλεγκτα το περιβάλλον και το τοπίο, αυτό που εξαρχής προσέλκυσε τους πρώτους επισκέπτες.
- Η μονοκαλλιέργεια του τουρισμού έχει συρρικνώσει οποιαδήποτε άλλη δραστηριότητα. Η αγροτική παραγωγή της Σαντορίνης, ο διάσημος αμπελώνας της, το ντοματάκι της, η φάβα τείνουν να εξαφανιστούν. Η απουσία μέτρων για την αντιμετώπιση της ανομβρίας που δεν είναι ένα καινούργιο φαινόμενο έχει οδηγήσει σε μεγάλη μείωση της παραγωγής σταφυλιών και άλλων τοπικών προϊόντων από όσους αγρότες επιμένουν ακόμα να καλλιεργούν.
- Οι εργαζόμενοι και οι αυτοαπασχολούμενοι είναι εκτεθειμένοι στους κλυδωνισμούς και τις αυξομειώσεις του τουρισμού. Την αύξηση ή την μείωση των επισκεπτών ενός προορισμού την καθορίζουν οι tour operators που ανάλογα με το ποσοστό κέρδους που θα βγάλουν στρέφονται και σε εναλλακτικούς προορισμούς. Όπως και να το κάνουμε ο τουρισμός θέλουμε – δεν θέλουμε επηρεάζεται από παράγοντες που δεν έχουν να κάνουν με το αν επιλέγουν οι τουρίστες τη χώρα μας ή άλλους προορισμούς. Ιδιαίτερα τώρα που η διεθνής οικονομία βρίσκεται στα πρόθυρα γενικευμένης και συγχρονισμένης καπιταλιστικής οικονομικής κρίσης η επίπτωση στον τουρισμό θα είναι μεγάλη. Όπως επίπτωση έχουν ήδη και οι δύο περιφερειακοί πόλεμοι στην περιοχή, στην Ουκρανία και στη Μέση Ανατολή. Πόσο μάλλον σε μια πιθανή γενίκευση του πολέμου όπου και η χώρα μας εμπλέκεται ενεργά. Φυσικά, οι επιπτώσεις από μια τέτοια εξέλιξη δεν είναι ίδιες για όλους. Οι μεγαλοξενοδόχοι με τις δεκάδες επενδύσεις σε εξέλιξη, σε άλλες επιχειρήσεις εδώ στη χώρα ή αλλού θα συνεχίσουν τη δραστηριότητά τους, με αβάντες που δεν έχουν ούτε οι μικρομεσαίοι που είναι σε αρκετές περιπτώσεις χρεωμένοι ως το λαιμό, ούτε βέβαια οι εργαζόμενοι που εξαρτώνται από τον μισθό τους και μόνο.
«Παρέκκλιση» ή κανονικότητα;
Αποτελούν τα παραπάνω μια «παρέκκλιση» ή είναι η κανονικότητα της καπιταλιστικής ανάπτυξης που υπακούει στο βασικό νόμο της μεγιστοποίησης του κέρδους, στο νόμο της συγκέντρωσης και συγκεντροποίησης του κεφαλαίου, στο νόμο της εντατικοποίησης της εκμετάλλευσης της εργατικής δύναμης;
Ούτε το πρόβλημα, λοιπόν, αλλά ούτε και η λύση του βρίσκεται στην πλαστή αντιπαράθεση “υπερτουρισμός ή βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη”. Άλλωστε το δίλημμα σε αυτή τη βάση είναι αν θα έχουμε λιγότερους πολύ φραγκάτους τουρίστες η περισσότερους απλά φραγκάτους. Σε αυτό το δίλημμα δεν χωράνε οι εργαζόμενοι με τις οικογένειες τους που είναι καταδικασμένοι είτε σε “staycation” όπως ωμά μας προωθούν για να πέσει λίγη χρυσόσκονη στη φτώχεια είτε στην καλύτερη περίπτωση να πάνε στο χωριό.
Δεν είναι στρέβλωση ούτε κάποια κακή διαχείριση. Είναι ένα σύστημα που αναπτύσσεται με βάση το κέρδος των λίγων, άναρχα, χωρίς να διστάζει να πραγματοποιεί τα μεγαλύτερα εγκλήματα σε βάρος της Σαντορίνης και των άλλων νησιών και τουριστικών προορισμών. Όσες κυβερνήσεις και αν αλλάξουν, όσα κυβερνητικά σχήματα και αν διαμορφωθούν, όσοι τρόποι διαχείρισης και αν εφαρμοστούν, τα συμφέροντα του λαού με την κερδοφορία του κεφαλαίου δεν γεφυρώνονται.
Είναι δύο διαφορετικοί κόσμοι. Από τη μία αυτός της υπέρμετρης χλιδής, των ελικοπτέρων αναψυχής και των γιοτ, των δωματίων-σουίτες με τζακούζι και πισίνα, των πεντάστερων ξενοδοχείων, των παραλιών ιδιωτικής χρήσης με τραπεζάκια ως το κύμα. Ο κόσμος των λίγων. Από την άλλη ο κόσμος που ζουν οι εργαζόμενοι, οι χιλιάδες κάτοικοι του νησιού, που δεν έχουν τη δυνατότητα να απολαύσουν έστω και λίγες μέρες διακοπών.
Οι θέσεις του ΚΚΕ
Ο τουρισμός είναι ανθρώπινη ανάγκη, καθολικό λαϊκό δικαίωμα, που έχει άμεση σχέση με την αναπλήρωση της εργατικής δύναμης και όχι εμπόρευμα.
Οι δυνάμεις του ΚΚΕ, οι κομμουνιστές και οι κομμουνίστριες είναι πρώτοι στη μάχη για αυξήσεις στους μισθούς, για υπογραφή Συλλογικών Συμβάσεων Εργασίας που θα μπαίνουν εμπόδιο στη φυσική εξόντωση των εργαζομένων. Παλεύουμε για αξιοπρεπείς συνθήκες δουλειάς και διαμονής με ευθύνη της μεγαλοεργοδοσίας, της κυβέρνησης, του Δήμου και της περιφέρειας. Για μέτρα υγείας και ασφάλειας, ώστε να μην σακατεύονται οι εργαζόμενοι σε μια τουριστική σεζόν με πρωτοφανή ένταση και με δουλειά από τα ξημερώματα ως τα μεσάνυχτα.
Οι εργαζόμενοι θα μπορούσαν να δουλεύουν σε ανθρώπινες συνθήκες, με ωράριο και μισθό που να επαρκεί ώστε να καλύψουν υποχρεώσεις και ανάγκες αν δεν έμπαινε στη μέση το κέρδος και οι πολιτικές που έχουν οδηγήσει στη μονοκαλλιέργεια του τουρισμού σε όλη τη χώρα. Στα πλαίσια μιας κεντρικά σχεδιασμένης οικονομίας με γνώμονα ανάπτυξης την κάλυψη των αναγκών του λαού θα υπάρχουν όλες εκείνες οι παραγωγικές δυνάμεις και δυνατότητες που θα δώσουν ώθηση σε όλους τους κλάδους, σε όλες τις περιοχές της χώρας. Η κάλυψη για παράδειγμα των εγχώριων αναγκών σε αγροτοκτηνοτροφικά προϊόντα θα απαιτήσει σχεδιασμό και ανάπτυξη αυτού του κλάδου δίνοντας και ζωή στην ύπαιθρο που αυτή τη στιγμή καταστρέφεται. Αντίστοιχα η παραγωγή φθηνών και ποιοτικών προϊόντων θα απαιτήσει ανάπτυξη της βιομηχανίας αξιοποιώντας όλο το εργατικό και επιστημονικό δυναμικό που τώρα παίρνουν ένα πτυχίο και αντί να δουλέψουν στο αντικείμενό τους καταλήγουν σεζόν στα νησιά.
Μία οικονομία δομημένη με αυτό τον τρόπο είναι πολύ λιγότερο εκτεθειμένη και ευάλωτη σε εξωγενείς παράγοντες. Ο τουρισμός μπορεί να λειτουργεί στα πλαίσια της ως ένας ακόμα κλάδος της που θα έχει ως στόχο, πέρα από τα έσοδα που μπορεί να αποφέρει, να ξεκουράζεται και να αναπληρώνει τις δυνάμεις του ο εργαζόμενος πληθυσμός της χώρας. Με άλλα λόγια να μπορεί μια οικογένεια από την Αθήνα να κάνει διακοπές σε ένα νησί.