Καμένες εκτάσεις σε Ελλάδα και Ευρώπη: Ιστορικό υψηλό 15ετίας
Ο κίνδυνος από τις δασικές πυρκαγιές είναι, δυστυχώς, υπαρκτός κάθε καλοκαίρι στη Μεσόγειο και στη χώρα μας. Βρισκόμαστε στα μέσα της αντιπυρικής περιόδου του 2022 και ήδη έχουμε μία σημαντική αύξηση στις καμένες εκτάσεις στη χώρα μας, σε σύγκριση με τον αντίστοιχο μέσο όρο των τελευταίων δεκαπέντε ετών. Η αύξηση αυτή οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στις πρόσφατες μεγάλες πυρκαγιές του Ιουλίου (Πεντέλη, Λέσβος, Κρήτη, Έβρος, Ηλεία, κλπ.).
Η κατάσταση, δυστυχώς, είναι πολύ ανησυχητική και σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Ήδη στα μέσα Ιουλίου, σύμφωνα με τις αναφορές της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, η επιφάνεια των συνολικά καμένων εκτάσεων στην Ευρώπη είναι πέντε φορές μεγαλύτερη από τον μέσο όρο καμένων εκτάσεων της τελευταίας δεκαπενταετίας. Κύριος λόγος είναι η παρατεταμένη διάρκεια των υψηλών θερμοκρασιών σε πολλές περιοχές της Ευρώπης, και ειδικότερα στις χώρες της Δυτικής Μεσογείου.
Πώς συνδέονται οι περίοδοι καύσωνα με τις δασικές πυρκαγιές;
Ας προσπαθήσουμε στο πρώτο μέρος αυτής της ανάλυσης να δώσουμε εν συντομία τη σχετική ερμηνεία, ώστε να αντιληφθούμε το πυρομετεωρολογικό περιβάλλον μέσα στο οποίο προκύπτουν και εκδηλώνονται, συχνά ανεξέλεγκτα, οι δασικές πυρκαγιές.
To περιβάλλον που οδηγεί σε δύσκολα ελέγξιμες δασικές πυρκαγιές εξαρτάται από τρεις βασικούς παράγοντες: τη θερμοκρασία και υγρασία του ατμοσφαιρικού αέρα και την ένταση του ανέμου. Πολύ σημαντικό ρόλο διαδραματίζει και η υγρασία της νεκρής καύσιμης ύλης στα δάση (πευκοβελόνες, πεσμένα φύλλα, μικρά κλαράκια, κ.λπ), η οποία επίσης εξαρτάται σε πολύ μεγάλο βαθμό από τις μετεωρολογικές συνθήκες της κάθε περιοχής.
Δεν είναι ωστόσο απαραίτητο να συντρέχουν όλοι οι παραπάνω λόγοι για να καταστεί μια δασική πυρκαγιά ανεξέλεγκτη. Όπως διαπιστώσαμε με τραγικό τρόπο το καλοκαίρι του 2021, μπορούμε να έχουμε ανεξέλεγκτες δασικές πυρκαγιές (όπως αυτή της Βαρυμπόμπης Αττικής) με ασθενείς ανέμους αν -για παράδειγμα- διανύουμε έναν παρατεταμένο διάστημα καύσωνα και ξηρασίας, όπως συνέβη στα τέλη Ιουλίου με αρχές Αυγούστου του 2021. Μια παρόμοια κατάσταση αν και πιο μετριασμένη θερμοκρασιακά βιώνουμε στη χώρα μας το τελευταίο δεκαήμερο του Ιούλιου 2022, με αποτέλεσμα την ταυτόχρονη εκδήλωση και εξέλιξη πολυήμερων δασικών πυρκαγιών σε πολλές περιοχές της χώρας. Η παράλληλη εξέλιξη τους δυσκολεύει αναπόφευκτα την αντιμέτωπη τους από τα μέσα πυρόσβεσης, λόγω της προφανούς κόπωσης του προσωπικού, της συνεχούς λειτουργίας των εναέριων μέσων αλλά και διάσπασης των δυνάμεων πυρόσβεσης σε πολλά μέτωπα.
Οι προκλήσεις της επόμενης ημέρας
Στο πλαίσιο της κλιματικής αλλαγής και των προβολών των κλιματικών μοντέλων για τις επόμενες δεκαετίες, αυτό που ανησυχεί την επιστημονική κοινότητα είναι ότι οι θερμοί και ξηροί περίοδοι θα αυξηθούν τόσο σε ένταση όσο και σε διάρκεια. Επομένως, οι πυρομετεωρολογικές συνθήκες στο μέλλον θα επιδεινωθούν δραματικά ενώ θα αφορούν και περισσότερες γεωγραφικές περιοχές της χώρας, καθιστώντας το πρόβλημα της διάσπασης των δυνάμεων στο οποίο αναφερθήκαμε παραπάνω ακόμα πιο έντονο. Ταυτόχρονα, το πιο επικίνδυνο χρονικό διάστημα της αντιπυρικής περιόδου (συνήθως Ιούλιος – Αύγουστος) θα διευρυνθεί, τόσο προς την αρχή όσο και προς το τέλος του καλοκαιριού όσο και προς την αρχή του φθινοπώρου. Η τάση αυτή, με βάση τη σημερινά μέσα και δεδομένα, θα εξαντλήσει τα όρια του υφιστάμενου συστήματος πυρόσβεσης. Τα πρώτα σημάδια των αλλαγών αυτών τα διαπιστώνουμε ήδη τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Ευρώπη.
Οι δασικές πυρκαγιές είναι δυστυχώς αναπόσπαστο πρόβλημα των μεσογειακών οικοσυστημάτων, εξαρτώμενες σε πολύ μεγάλο βαθμό από τις μετεωρολογικές συνθήκες που επικρατούν τη θερμή περίοδο του έτους. Όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, οι συνθήκες αυτές θα γίνουν πολύ πιο δυσμενείς μέσα στις επόμενες δεκαετίες, ως απόρροια της κλιματικής αλλαγής. Τα κρίσιμα συνεπώς ερωτήματα που πρέπει άμεσα να μας προβληματίσουν είναι τα εξής:
- Πόσο προετοιμασμένοι είναι το κράτος -με τη στενή και την ευρύτερη έννοια, οι δημόσιοι φορείς, οι δρώντες της οικονομίας και η κοινωνία στο σύνολό της απέναντι σε αυτό το τεράστιο και κλιμακούμενο οικολογικό (και όχι μόνο) πρόβλημα;
- Ποια είναι η φύση και ένταση της προσπάθειας που απαιτείται με όρους σχεδιασμού και δημόσιων πολιτικών, δημοσιονομικών μέσων, οργανωτικών αλλαγών, επιχειρησιακού συντονισμού και αντίστοιχων εργαλείων, καθώς και επαναπροσδιορισμού των αναπτυξιακών προτεραιοτήτων για την έγκαιρη και επαρκή προσαρμογή μας στις πιέσεις που θα ασκήσει η κλιματική αλλαγή στο οικολογικό, κοινωνικό και οικονομικό σύστημα της χώρας;
Προτάσεις για καλύτερη προετοιμασία
Οι δασικές πυρκαγιές αποτελούν ένα σημαντικό πρόβλημα των μεσογειακών οικοσυστημάτων, το οποίο, λόγω της κλιματικής αλλαγής, αναμένεται να επιδεινωθεί σημαντικά τις επόμενες δεκαετίες. Η προβλεπόμενη αύξηση του αριθμού και της έντασης των πυρκαγιών στη Μεσόγειο και στη χώρα μας θέτει ορισμένα επείγοντα ερωτήματα τα οποία επιχειρούμε να απαντήσουμε στη συνέχεια:
- Πόσο ανοχύρωτοι είμαστε σε αυτό το τεράστιο οικολογικό πρόβλημα;
- Ποια επιστημονικά εργαλεία έχουμε στη διάθεσή μας για την καλύτερη πρόληψη των πυρκαγιών;
- Πώς μπορεί να τα αξιοποιήσει η Πολιτεία;
Οι απαντήσεις μας θα εστιάσουν στον τομέα της πρόληψης των πυρκαγιών.
1. Πόσο ανοχύρωτοι είμαστε σε αυτό το τεράστιο οικολογικό πρόβλημα;
Όσον αφορά στη δική μου ειδικότητα, η επιστημονική γνώση τα τελευταία χρόνια έχει κάνει σημαντικά βήματα στον τομέα της παρατήρησης και της πρόγνωσης καιρού, επομένως μας παρέχει εργαλεία τα οποία μπορούν να δώσουν πολύ σημαντικές πληροφορίες για τον κίνδυνο εκδήλωσης δασικών πυρκαγιών, αλλά και για την εξέλιξή τους όταν συμβούν. Οι δασικές πυρκαγιές θα γίνουν συχνότερες και ακόμα δυσκολότερα ελέγξιμες τις επόμενες δεκαετίες λόγω της αναμενόμενης αύξησης της θερμοκρασίας του πλανήτη, γεγονός που καθιστά την πολιτική πρόληψης κρίσιμο παράγοντα για την καλύτερη προετοιμασία αλλά και την αποφυγή της κόπωσης και της διασποράς δυνάμεων των φορέων αντιμετώπισης (Πυροσβεστικό Σώμα, Δήμοι και Περιφέρειες), ειδικά εάν ληφθεί υπόψη ότι μελλοντικά η αντιπυρική περίοδο θα επεκταθεί χρονικά μέσα στο έτος.
2. Ποια επιστημονικά εργαλεία έχουμε στη διάθεσή μας για την καλύτερη πρόληψη;
Οι δασικές πυρκαγιές εξαρτώνται σε πολύ μεγάλο βαθμό από τις καιρικές συνθήκες αλλά και την κατάσταση (υγρασία) της νεκρής καύσιμης ύλης. Σε επίπεδο προετοιμασίας και εγρήγορσης διαθέτουμε πλέον χάρτες πυρομετεωρολογικών δεικτών επικινδυνότητας δασικών πυρκαγιών σε πολύ υψηλή ανάλυση.
Συγκεκριμένα, ο βαθμός επικινδυνότητας λαμβάνει υπόψη τη θερμοκρασία, την ένταση του ανέμου και την υγρασία. Οι χάρτες αυτοί λαμβάνουν υπόψιν τους τα υψηλής ανάλυσης προγνωστικά δεδομένα που παρέχουν τα μοντέλα πρόγνωσης καιρού και υπολογίζουν αντικειμενικά και με διαφάνεια δείκτες επικινδυνότητας (όπως ο ευρέως χρησιμοποιούμενος καναδικός πυρομετεωρολογικός δείκτης) για όλη την ελληνική επικράτεια. Η γνώση της κατανομής του δείκτη για τις επόμενες 1-2 ημέρες βοηθά σημαντικά τις πυροσβεστικές υπηρεσίες να θέτουν στον απαιτούμενο βαθμό ετοιμότητας τα επίγεια και εναέρια μέσα τους.
Ταυτόχρονα, μπορούμε να εκτιμήσουμε με μεγάλη ακρίβεια την υγρασία της νεκρής λεπτής καύσιμης ύλης, αξιοποιώντας τις μετρήσεις των γειτονικών μετεωρολογικών σταθμών, δημιουργώντας σχετικούς χάρτες υψηλής ανάλυσης με συνεχή ανανέωση. Τόσο οι χάρτες επικινδυνότητας όσο και οι χάρτες υγρασίας της καύσιμης ύλης παράγονται ήδη στην Ελλάδα από επιστημονικούς φορείς οι οποίοι έχουν αναπτύξει σημαντικό ερευνητικό έργο σχετικά με τις δασικές πυρκαγιές.
Τα μοντέλα ταχείας απόκρισης της πρόγνωσης εξέλιξης του πύρινου μετώπου αποτελούν επίσης ένα πολύ χρήσιμο εργαλείο που μπορεί να συνδράμει στις ενέργειες αντιμετώπισης μιας εν εξελίξει μεγάλης δασικής πυρκαγιάς ή μιας πυρκαγιάς με έντονο κοινωνικό αντίκτυπο (πχ. κοντά σε κατοικημένες περιοχές). Τα μοντέλα αυτά λαμβάνουν υπόψη την τοπογραφία και τη βλάστηση μιας περιοχής καθώς και τις καιρικές συνθήκες. Ένα σημαντικό στοιχείο αυτών των μοντέλων είναι ότι περιγράφουν και την αλληλεπίδραση της φωτιάς με τις τοπικές καιρικές συνθήκες ώστε να αναπαράγουν σε ακόμα καλύτερο βαθμό τις συνθήκες θερμοκρασίας και ανέμου στην περιοχή μια μεγάλης δασικής πυρκαγιάς. Η επιστημονική κοινότητα στη Ελλάδα πρωτοπορεί παγκοσμίως στην παραγωγή και λειτουργία τέτοιων εργαλείων τα οποία έχουν ήδη δοκιμαστεί με επιτυχία σε μεγάλο αριθμό δασικών πυρκαγιών τα τελευταία χρόνια. Είναι επομένως τουλάχιστον παράδοξο να μην γίνεται αξιοποίηση τέτοιων εργαλείων από την Πολιτεία.
3. Πώς μπορεί να αξιοποιήσει η Πολιτεία τα εργαλεία αυτά;
Η περιορισμένη αξιοποίηση της επιστημονικής γνώσης σε θέματα πολιτικής προστασίας συνιστά δυστυχώς ένα διαχρονικό πρόβλημα στην Ελλάδα και τα βήματα που γίνονται είναι εξαιρετικά αργά και αποσπασματικά. Ενδεικτικά, δεν υφίσταται επίσημη και θεσμοθετημένη συνεργασία πολλών επιστημονικών φορέων με την κεντρική Πολιτική Προστασία. Παρόλο που ο νέος κλιματικός νόμος (ν. 4936/2022) προβλέπει τη συνεργασία των επιστημονικών και επιχειρησιακών φορέων, πέντε μήνες μετά την ψήφισή του δεν έχουν ληφθεί ενέργειες προς αυτή την κατεύθυνση. Ένα αισιόδοξο μήνυμα έρχεται ευτυχώς από τους Δήμους της χώρας που εκφράζουν ενδιαφέρον για τη λειτουργία μετρητικών δικτύων και ολοκληρωμένων συστημάτων έγκαιρης προειδοποίησης. Εκμεταλλευόμενοι εθνικές και ενωσιακές χρηματοδοτήσεις ευελπιστούμε στο άμεσο μέλλον οι Δήμοι και η χώρα συνολικότερα να προχωρήσουν σε ουσιαστική βελτίωση της ετοιμότητάς τους πριν και κατά τη διάρκεια εκδήλωσης μιας δασικής πυρκαγιάς ή ενός έντονου/ακραίου καιρικού φαινομένου.
Εν κατακλείδι, και στο μείζον θέμα των δασικών πυρκαγιών διαπιστώνουμε για μια ακόμα φορά τη δυστοκία της κεντρικής πολιτικής προστασίας να υιοθετήσει σύγχρονες τεχνικές, υπηρεσίες και εργαλεία υψηλού επιπέδου τα οποία διατίθενται από την επιστημονική κοινότητα για την αντιμετώπιση των καταστροφικών πυρκαγιών.
Είναι όμως κρίσιμο στο άμεσο μέλλον να αρθεί το χάσμα μεταξύ επιχειρησιακών και επιστημονικών φορέων ώστε να μπορέσουμε να συνεργαστούμε με στόχο την καλύτερη οργάνωση της Πολιτείας απέναντι στις δασικές πυρκαγιές, αλλά και απέναντι στα έντονα εν γένει καιρικά φαινόμενα τα οποία αναμένεται να αυξηθούν σε αριθμό και ένταση ως αποτέλεσμα της κλιματικής αλλαγής.