Η περιοχή της Μεσογείου συγκαταλέγεται στις πιο ευάλωτες περιοχές του πλανήτη λόγω της κλιματικής αλλαγής. Στην Μεσόγειο υπάρχουν μνημεία πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς της UNESCO, τα οποία αναμένεται να επηρεαστούν από την ανθρωπογενή κλιματική αλλαγή.
Γενικά, τα μνημεία μπορεί να είναι ευάλωτα στην κλιματική αλλαγή, λαμβάνοντας υπόψη την μεγάλη ηλικία τους, τις επιζήμιες για την αυθεντικότητά τους απαιτούμενες επισκευές με νέα και σύγχρονα υλικά ή την αντικατάσταση ορισμένων τμημάτων τους και τις κατασκευές, που μπορεί να είναι απαραίτητες για την αντιμετώπιση των κινδύνων από την κλιματική αλλαγή. Επιπλέον, εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής μπορεί να χαθούν πολιτιστικά τοπία και σημαντικά είδη φυτών ή ζώων.
Σε πρόσφατη μελέτη του Κέντρου Ερεύνης Φυσικής της Ατμόσφαιρας και Κλιματολογίας της Ακαδημίας Αθηνών (Kapsomenakis, J., Douvis, C., Poupkou, A., Zerefos, S., Solomos, S., Stavraka, T., Melis, N., Kyriakidis, E., Kremlis, G. and Zerefos, C., 2022. “Climate Change Threats to Cultural and Natural Heritage UNESCO Sites in the Mediterranean”, Environment, Development and Sustainability, https://doi.org/10.1007/s10668-022-02677-w) προτάθηκε μεθοδολογία για την αξιολόγηση του συνολικού κινδύνου των μνημείων πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς της UNESCO στη Μεσόγειο από τη συνέργεια των ακραίων καιρικών φαινομένων στο μελλοντικό κλίμα με τη σεισμική δραστηριότητα.
Οι δείκτες των κινδύνων
Έξι κλιματικοί δείκτες υπολογίστηκαν κατά την περίοδο 1971-2100 στις τοποθεσίες των μνημείων της UNESCO στη Μεσόγειο. Οι δείκτες αυτοί αποτελούν ποσοτικές εκτιμήσεις των παρακάτω κινδύνων από την ανθρωπογενή κλιματική αλλαγή:
- Ακραία ζέστη,
- Πυρκαγιές μεγάλης έκτασης,
- Ισχυρές βροχοπτώσεις,
- Παγετός,
- Ξηρασία,
- Άνοδος της στάθμης της θάλασσας.
Οι κλιματικοί δείκτες υπολογίστηκαν βάσει αποτελεσμάτων πολλών κλιματικών μοντέλων υψηλής χωρικής ανάλυσης που εφαρμόστηκαν στο πρόγραμμα EUROCORDEX (https://www.euro-cordex.net/) για δύο σενάρια εκπομπών της Διακυβερνητικής Επιτροπής για την Αλλαγή του Κλίματος (IPCC):
α) το σενάριο μετριασμού (RCP4.5 5) και
β) το σενάριο μη δράσης (RCP8.5).
Για την μεταβολή της στάθμης της θάλασσας χρησιμοποιήθηκαν δεδομένα του προγράμματος LISCOAST (https://data.jrc.ec.europa.eu/collection/LISCOAST) του Joint Research Center της Ευρωπαϊκής Επιτροπής.
Στην συνέχεια, αναπτύχθηκε ένας συνδυαστικός Δείκτης Κινδύνου για την Κληρονομιάς (Heritage Hazard Index – HHI). Ο δείκτης λαμβάνει υπόψη την συνέργεια όλων των προαναφερθέντων έξι κινδύνων από την κλιματική αλλαγή με τις γεωφυσικές ιδιότητες στις τοποθεσίες των μνημείων φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς, όπως η τοπογραφία, η εγγύτητα σε δάση και θάλασσα και η πιθανότητα σεισμού.
Εικόνα 1: Ο συνολικός κίνδυνος από την κλιματική αλλαγή για τα δύο σενάρια εκπομπών της IPCC RCP4.5 (σχήμα a) και RCP8.5 (σχήμα b). Ο συνολικός κίνδυνος από την κλιματική αλλαγή σε συνέργεια με τον σεισμικό κίνδυνο για τα δύο σενάρια εκπομπών της IPCC RCP4.5 (σχήμα c) και RCP8.5 (σχήμα d).
Στην Εικόνα 1 παρουσιάζεται για κάθε τοποθεσία με μνημείο της UNESCO στις Ευρωπαϊκές χώρες της Μεσογείου ο συνολικός κίνδυνος από την κλιματική αλλαγή, καθώς και η συνέργεια του με τον σεισμικό κίνδυνο για τα δύο σενάρια εκπομπών RCP4.5 και RCP8.5. Σε κάθε σχήμα της Εικόνας 1, υπάρχει χρωματική κλίμακα τεσσάρων κατηγοριών που αντιστοιχεί στις ακόλουθες κατηγορίες κινδύνου:
Χαμηλός (L), Μέτριος (Μ), Υψηλός (Η) και Ακραίος (Χ). Προκύπτει ότι υπό το σενάριο RCP4.5, η πλειονότητα των τοποθεσιών κληρονομιάς της UNESCO βρίσκονται σε χαμηλό ή μέτριο κίνδυνο από την κλιματική αλλαγή (Εικόνα 1a). Ο κίνδυνος αυξάνεται σημαντικά υπό το σενάριο RCP8.5 σε σχέση με το σενάριο RCP4.5 (Εικόνα 1b), ενώ οι τοποθεσίες με μνημεία σε υψηλότερο κίνδυνο βρίσκονται κυρίως σε παράκτιες περιοχές.
Ο κλιματικός κίνδυνος ενισχύεται για τα μνημεία πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς στις τοποθεσίες που είναι ευάλωτες λόγω σεισμικού κινδύνου, ιδίως στις χώρες της νότιας Ευρώπης στο κέντρο και ανατολικά (Ιταλία, Ελλάδα, Δαλματία, δυτική Τουρκία και Κύπρος) (Εικόνα 1c και Εικόνα 1d). Έτσι, υπό το χειρότερο σενάριο εκπομπών (δηλαδή το σενάριο μη δράσης RCP8.5), υπάρχουν 35 τοποθεσίες μνημείων που εμπίπτουν στην κατηγορία κινδύνου «Υψηλός».
Οι τοποθεσίες των παρακάτω 13 μνημείων πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς της UNESCO εμπίπτουν στην κατηγορία κινδύνου «Ακραίος»:
- Αλβανία: Αρχαιολογικός χώρος Butrint
- Ελλάδα: Παλαιοχριστιανικά και Βυζαντινά Μνημεία της Θεσσαλονίκης, Πυθαγόρειο και Ηραίο Σάμου, Αρχαιολογικοί χώροι Μυκηνών και Τίρυνθας, Μεσαιωνική Πόλη της Ρόδου, Δήλος
- Ιταλία: Portovenere, Cinque Terre, και τα Νησιά (Palmaria, Tino και Tinetto); Συρακούσες και Βραχώδης Νεκρόπολη της Παντάλικα
- Ισπανία: Doñana Εθνικό Πάρκο
- Κροατία: Πεδιάδα Stari Grad; Παλαιά πόλη του Dubrovnik
- Τουρκία: Ιεράπολις-Παμούκαλε,Ιστορικές περιοχές της Κωνσταντινούπολης.
Τα προαναφερόμενα αναδεικνύουν την σημαντικότητα της προώθησης της προσαρμογής των μνημείων πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς στην κλιματική αλλαγή. Θα πρέπει φυσικά να ληφθεί υπόψη, ότι οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στα μνημεία εξαρτώνται από ένα πλήθος πρόσθετων παραγόντων π.χ. τα υλικά κατασκευής, τη συντήρηση, το περιβάλλον τοπίο του μνημείου κ.α. Είναι συνεπώς απαραίτητες οι διεπιστημονικές μελέτες για καθένα από τα μνημεία με τη συμμετοχή ειδικών επιστημόνων (γεωεπιστημόνων, μηχανικών, αρχαιολόγων, κ.α.) και των ιδιοκτητών ή/και διαχειριστών των μνημείων και λοιπών ενδιαφερόμενων φορέων, οι οποίοι μπορούν να παρέχουν απαραίτητες πληροφορίες και σημαντικά στοιχεία σχετικά με τα κρίσιμα σημεία και την ικανότητα προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή κάθε μνημείου πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς.
.
* Ο Χρήστος Ζερεφός είναι Εθνικός Εκπρόσωπος για την Κλιματική Αλλαγή, Γενικός Γραμματέας της Ακαδημίας Αθηνών και Επόπτης του Κέντρου Ερεύνης Φυσικής της Ατμοσφαίρας και Κλιματολογίας της Ακαδημίας Αθηνών