Η παραμονή του γενεθλίου του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου (24 Ιουνίου) χαρακτηρίζεται από πυρολατρικά και μαντικά έθιμα. Στα πυρολατρικά έθιμα ανάγονται οι φωτιές του Αϊ Γιαννιού του Φανιστή, ή Ριζικάρη ή Ριγανά, όπως ονομάζεται για την περίσταση ο Άγιος σε διάφορα μέρη της χώρας, ενώ στα μαντικά ξεχωρίζει ο Κλήδονας, η μολυβδομαντεία, η ονειρομαντεία κ.ά.
Όπως αναφέρει το sansimera.gr oι φωτιές του Αϊγιαννιού, που μας είναι πιο οικείο ως έθιμο, ανάβονται συνήθως σε σταυροδρόμια κατά γειτονιές, με ανταγωνιστική διάθεση, καθώς κάθε γειτονιά θέλει να παρουσιάσει τη μεγαλύτερη φωτιά. Σε αυτή ρίχνονται εύφλεκτα άχρηστα αντικείμενα του σπιτιού και απαραιτήτως το μαγιάτικο στεφάνι. Μικροί και μεγάλοι πηδούν πάνω από τη φωτιά, κάνοντας μια ευχή για καλή υγεία και απαλλαγή από το κακό. Ο Κλήδονας (κληδών=οιωνός) είναι μία μαντική πράξη, που τελείται με σκοπό να φανερωθεί, ιδιαίτερα στις κοπέλες, το ριζικό ή η τύχη τους. Απαραίτητα συστατικά, μια στάμνα με «αμίλητο» νερό, ένα φρούτο ή κάποιο προσωπικό μικροαντικείμενο μιας κοπέλας.
Τα έθιμα αυτά της υπαίθρου είναι παγανιστικής προελεύσεως, που καταδικάζονται από την Εκκλησία (65ος Κανόνας της Πενθέκτης Συνόδου του 691) και τείνουν να εκλείψουν, αν δεν έχουν εκλείψει, σε μια εποχή έντονης αστικοποίησης. Ένας απόηχός τους ακούγεται ακόμη στο νοσταλγικό τραγούδι των Σπανού/Παπαδόπουλου «Στην Αριστοτέλους»:
…Και φωτιές ανάβανε στους μεγάλους δρόμους
τ’ Αϊ Γιάννη θα ’τανε θαρρώ…
Την ανάμνηση διασώζει και ο Γιώργος Σεφέρης στο ποίημά του «Φωτιές του Αϊ Γιάννη» από τη συλλογή «Τετράδιο Γυμνασμάτων» (1940).
Ανάλογα έθιμα υπάρχουν και στους λαούς της Βόρειας Ευρώπης, που ανάγονται στην έλευση του καλοκαιριού (Θερινό Ηλιοστάσιο). Ο σπουδαίος ρώσος συνθέτης Μόδεστος Μουσόργκσκι έγραψε ένα συμφωνικό ποίημα, εμπνευσμένο από τους θρύλους και τις παραδόσεις της ημέρας, το οποίο ολοκλήρωσε στις 23 Ιουνίου 1867. Τίτλος του «Η Νύχτα του Αγίου Ιωάννη στο Φαλακρό Βουνό» και βασίστηκε σε διήγημα του Νικολάι Γκόγκολ, με ήρωα σ’ ένα χωρικό, που είναι αυτόπτης μάρτυς ενός χορού δαιμόνων την παραμονή της γιορτής του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου στο «Φαλακρό Βουνό» του Κιέβου.
Το άναμμα της φωτιάς και το αμίλητο νερό
Σε σχετικό αφιέρωμα που κάνει το ethnos.gr για το θέμα αναφέρει πως η λέξη Κλήδονας είναι αρχαία (ομηρική, Κλήηδών – Κληδών που σημαίνει φήμη, αγγελία, άκουσμα οιωνισμού, μαντική ρήση, ευτυχές μήνυμα). Σύμφωνα με τις παραδόσεις, ο λαός πιστεύει ότι ο Αϊ Γιάννης φέρνει τύχη γι’ αυτό και λέγεται ριζικάρης αλλά και φανιστής γιατί φανερώνει την τύχη.
Η διήμερη γιορτή, παραδοσιακά, περιελάμβανε τρεις φάσεις: την προετοιμασία, όπου παραμονή του Αϊ Γιάννη, γινόταν το άναμμα της φωτιάς και το πέρασμα πάνω από αυτήν καθώς και η μεταφορά του αμίλητου νερού, την έκθεση στα άστρα, και το άνοιγμα του Κλήδονα, ανήμερα της εορτής, με τα ριζικά και στη συνέχεια η γιορτή έκλεινε με διασκέδαση για τους συμμετέχοντες.
Το έθιμο
Την παραμονή του Αϊ Γιαννιού τα αγόρια της γειτονιάς άναβαν τρεις μεγάλες φωτιές στη σειρά, μόλις άρχιζε να σουρουπώνει. Για προσανάμματα χρησιμοποιούσαν τα Μαγιάτικα στεφάνια που έφερναν τα κορίτσια. Πάνω από τις φωτιές πηδούσανε όλοι, αγόρια, κορίτσια και παντρεμένες κρατώντας μια πέτρα πάνω από το κεφάλι τους. Λέγανε πως αν πηδήσεις τρεις φορές είναι καλό για την υγεία σου και επιπλέον φεύγουν οι ψύλλοι και οι κοριοί!
Αμέσως μετά, οι ανύπαντρες κοπέλες μαζεύονταν σε ένα από τα σπίτια του χωριού, όπου ανέθεταν σε κάποιο μέλος της συντροφιάς, συνήθως σε μια Μαρία, της οποίας και οι δύο γονείς να είναι στη ζωή, να φέρει από το πηγάδι ή την πηγή το «αμίλητο νερό». Το έλεγαν αμίλητο, γιατί κατά τη μετάβαση των κοριτσιών στη βρύση και κατά την επιστροφή, δεν έπρεπε να μιλήσουν. Επιστρέφοντας στο σπίτι όπου γινόταν ο κλήδονας, άδειαζαν το νερό σε πήλινο δοχείο (γκουμάρι το έλεγαν στην Αγιάσο της Λέσβου), στο οποίο η κάθε κοπέλα έριχνε από ένα αντικείμενο ριζικό ή σημάδι, όπως δαχτυλίδι, σκουλαρίκι, κουμπί, δαχτυλήθρα κτλ. Στη συνέχεια κάλυπταν το δοχείο με ένα πανί και το έβαζαν σε κάποιο σημείο μέσα στο σπίτι ή στο φούρνο ή το κλείδωναν με κλειδαριά.
Το τοποθετούσαν στην ύπαιθρο, ή στην ταράτσα σπιτιού, ή κάτω από τριανταφυλλιά, για να τον δουν τη νύχτα τ’ άστρα. Την επομένη το πρωί, τον έπαιρναν μέσα στο σπίτι πριν τον δει ο ήλιος, ώστε να μην εξουδετερωθεί η μαγική επιρροή των άστρων.
Ανήμερα, άνοιγε ο κλήδονας από εκείνον που το κλείδωσε. Τα αντικείμενα καθώς έβγαιναν με τυχαία σειρά στο κάθε ένα απαγγέλλανε ένα αυτοσχέδιο δίστιχο-προφητεία για τον κάτοχο του σημαδιού. Οταν οι κοπέλες επέστρεφαν στα σπίτια τους, προσέχανε ποιο όνομα ή λέξη θα πρωτοάκουγαν στο δρόμο και το συσχετίζανε με την ανοικτή τύχη τους εκείνη τη βραδιά.
Ξορκίζοντας τα κακά πνεύματα στην Πάρο
ΣΤΑ ΧΩΡΙΑ ΤΗΣ ΠΑΡΟΥ, από τις 21 έως τις 23 Ιουνίου, αναβιώνει το έθιμο του Κλήδονα, όπου οι κάτοικοι ανάβουν μεγάλες φωτιές και καίνε τα Πρωτομαγιάτικα στεφάνια. Τα άλματα πάνω από τη φωτιά εξορκίζουν τα κακά πνεύματα, ενώ μια άλλη παράδοση θέλει να αποκαλύπτεται στις ανύπαντρες ο μέλλοντας σύζυγος τους.
Τα πιο γνωστά πανηγύρια γίνονται στον Πρόδρομο, στη Νάουσα και στην Αλυκή όπου οι θαλασσινοί μεζέδες και η παραδοσιακή μουσική κρατά μέχρι το πρωί.
Ο Πρόδρομος τιμάει με θρησκευτικές εκδηλώσεις στις 23 και 24 Ιουνίου τον Αγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο, πολιούχο του χωριού, ενώ στο πανηγύρι του Κλήδονα συγκεντρώνεται πλήθος κόσμου. Στην Αλυκή στην παραλία γίνεται το κάψιμο των Μάηδων με τη συνοδεία παραδοσιακών χορών και ζωντανής μουσικής. Στη Νάουσα το έθιμο αναβιώνει στον αύλειο χώρο του Αγίου Αθανασίου, στις Λεύκες στην πλατεία Ηρώων με το κάψιμο των Μάηδων, στον Κώστο στην πλατεία του χωριού, στη Μάρπησσα στην πλατεία Παπά –Γιώργη Στάμενα κτλ.
Ο Κλήδονας στη Σύρο
Ο Κλήδονας ήταν από τα πιο προσφιλή έθιμα και πραγματοποιούταν ανήμερα τ’ ΑιΓιάννη στις 24 Ιουνίου. Ο άγιος καλείται “Πρόδρομος” γιατί προετοίμασε το λαό να υποδεχτεί το Σωτήρα, “Βαπτιστής” γιατί βάφτισε το Χριστό και “Αποκεφαλιστής” γιατί εκτελέστηκε με αποκεφαλισμό. Οι Συριανοί τον αποκαλούν “Κοψοκέφαλο”.
Έξω απ’ τα παραπάνω αποκαλείται “Φανιστής” απ’ το “φανός”. Την παραμονή της εορτής κορίτσια με πήλινο βάζο πήγαιναν σε φιλικά σπίτια κι έπαιρναν το αμίλητο νερό. Ονομάζεται αμίλητο γιατί τα κορίτσια το ζήταγαν χωρίς να μιλήσουν καθόλου. Μετά από κει
έπαιρναν βόλτα τα σπίτια της γειτονιάς κι ο καθένας έριχνε στο βάζο από ένα σημάδι, ένα κουμπί π.χ., ένα καρφί, ένα σουγιά. Το άλλο βράδυ συγκεντρώνονταν όλοι κάπου κι ένας – «ο βγάλτης» – τραβούσε απ’ το νερό ένα αντικείμενο και λεγόταν ένα τετράστιχο που ανήκε σ’ αυτόν που ανήκε το ρίξιμο. Τα τετράστιχα είναι ερωτικά, χιουμοριστικά,
σατιρικά και πικάντικα κάποτε. Προκαλούν το γέλιο.
“Ανοίξτε τον κλήδονα
και στρώστε βελούδα
για να περάσει ο βασιλιάς
και η βασιλοπούλα.
Ο δεύτερος έλεγε:
” Έχω τραγούδια να σας πω
έναν κουβά γιομάτο
και ξεπατώθηκε ο κουβάς
και πέσαν όλα κάτω”
Για τον κακόλογο λεγόταν το εξής τετράστιχο:
” Της μαύρης κότας τα φτερά
στη γη να τιναχτούνε
και στης κακιάς γειτόνισσας
τα μάτια να της βγούνε”
Η γιορτή του Κλήδονα στη Νάξο
Ο “Ορεινός Αξώτης” αναφέρει τα εξής για την γιορτή του Κλήδονα.
Ο κλήδονας υπάρχει από τους αρχαίους Έλληνες . Ήταν είδος μαντικής Υπήρχαν ειδικοί μάντεις για το είδος αυτός οι καλούμενοι κληδονιστές , ήταν εξειδικευμένοι στον να εξηγούν τις κληδόνων μαντείες αλλά και τους οιωνούς και τα όνειρα . Το είδος αυτό μαντικής αναφέρεται και στον Όμηρο . Στην Οδύσσεια όταν ο Οδυσσέας έφτασε στην Ιθάκη στη προετοιμασία του για την εξόντωση των μνηστήρων χρησιμοποίησε αυτή τη μαντική μέθοδο για να εξηγήσει τους οιωνούς .
Η μαντική αυτή τέχνη ήταν διαδεδομένη σε όλη την Αρχαία Ελλάδα αλλά και αργότερα στη Ρώμη όπου υπήρχε και η Θεά Κληδόνα , ενώ αναφέρεται και στη Παλαιά Διαθήκη . Διατηρήθηκε και στους χριστιανικούς χρόνους παρόλο που κατακρινόταν από τους πατέρες της εκκλησίας .
Ο σημερινός κλήδονας συνδέεται με τον αρχαίο αλλά έχει χάσει τον χαρακτήρα της γενικής μαντικής και έχει περιορισθεί μόνο στους ερωτικούς χρησμούς . Ο Γάλλος περιηγητής Guys το 1775 περιγράφει το έθιμο ως εξής :
‘’Την παραμονή του κλήδονα δύο κοπέλες μαζεύουν από τον κόσμο που πρόκειται να λάβει μέρος στο έθιμο ένα μικρό αντικείμενο , δαχτυλίδι ή οτιδήποτε άλλο μικρό και τα τοποθετούν σε ένα αγγείο . Ακολούθως μεταβαίνουν με θρησκευτική σιωπή σε ένα πηγάδι για να γεμίσουν το αγγείο με νερό , το λεγόμενο ‘’αμίλητο νερό ‘’ . Το αγγείο καλύπτεται με φύλλα δάφνης και μένει στο ύπαιθρο όλη τη νύχτα . Την μέρα της γιορτής και σε ορισμένη ώρα συναθροίζονται οι πάντες . Η μια από τις δύο κοπέλες αποκαλύπτει το αγγείο και η άλλη τραγουδάει το καθιερωμένο δίστιχο :
Ανοίξατε τον κλήδονα να βγει ο χαριτωμένος
Όπου τα κάστρα πολεμά και βγαίνει κερδισμένος
Ο καθένας και η καθεμία από τους παρευρισκόμενους κατά σειρά και μετά από πρόσκληση της δεύτερης κοπέλας λέει το δίστιχο και συγχρόνως τραβάει ένα αντικείμενο μέσα από το αγγείο και το παραδίδει στον κάτοχο του εφόσον εκείνος το αναγνωρίσει σαν δικό του . Κάθε φορά λέγεται και ένα δίστιχό και με αυτό τον τρόπο γίνονται οι προμαντεύσεις για τα ερωτικά ζευγάρια που βγήκαν από την εξαγωγή των αντικειμένων από το αγγείο . Αυτό γίνεται μέχρι να αδειάσει το αγγείο.
Καθ’ όλη τη διάρκεια της διαδικασίας αυτής λέγονται δίστιχα τόσο ερωτικά όσο και πολλά άλλα , το νερό του αγγείο μετά προσφέρεται προς πόση και λέγεται πως αν τη στιγμή που το πιεί κάποιος αυτό κάνει φυσαλίδες τότε είναι πολύ καλός οιωνός .
Ανοίξανε τον κλήδονα στ’ Αϊ Γιαννιού τη χάρη
Κι όποια ναι καλορίζική όποιο αγαπά θα πάρει
Την μαντική του κλήδονα διαδέχτηκε η θεά Κληδόνα των Ρωμαίων και ακολούθως ο Άης Γιάννης ο Κλήδονας μέχρι σήμερα . Η παραπάνω περιγραφή έμεινε αναλλοίωτη στο πέρασμα των χρόνων και τουλάχιστον στην Ορεινή Νάξο ακολουθούνταν αυτή η διαδικασία μέχρι και το 2000 και γιορταζόταν στις 24 Ιουνίου στην γιορτή της γεννήσεως του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου (σε κάθε χωριό όπως και σε κάθε μέρος της Ελλάδος συναντούσε κανείς διάφορες παραλλαγές , όπως πχ στη Κόρωνο που στην όλη τελετή συμμετείχε το γυναικείο ομοίωμα του Κλήδονα με το όνομα Μαρία , ο ΄΄κορμός” όμως του εθίμου ήταν όπως παραπάνω ).
Σήμερα μόνο στην Κωμιακή τηρείται το έθιμο σε αυτή τη μορφή στην υπόλοιπη Νάξο αλλά και στα περισσότερα μέρη της Ελλάδος συγχέουν το έθιμο του Κλήδονα με το κάψιμό των Μάηδων που γινόταν την παραμονή της γιορτής του Αϊ Γιαννιού δηλαδή στις 23 Ιουνίου και ουσιαστικά δεν είχαν σχέση μεταξύ τους.
Διαβάζοντας στο διαδίκτυο ανακάλυψα και μια ενδιαφέρουσα διπλωματική εργασία για το έθιμο του Κλήδονα. Πρόκειται για την πτυχιακή της 4ετούς φοιτήτριας στο ΑΠΘ κ. Μαγδαληνής Ζαφειρίου με τίτλο “ΤΟ ΈΘΙΜΟ ΤΟΥ ΚΛΗΔΟΝΑ, Η Μεταβίβαση και Αναβίωση του στο πέρασμα του χρόνου″ , απ’ όπου προέρχεται και το απόσπασμα για το έθιμο στη Σύρο.
Περισσότερα αναφέρονται στο βιβλίο του Μανώλη Βαρβούνη, «Ο κλήδονας», Λαογραφικά δοκίμια. Μελετήματα για τον ελληνικό παραδοσιακόπολιτισμό, εκδ.Καστανιώτης, Αθήνα, 2000
Πηγή: sansimera.gr, ethnos.gr, “Ορεινός Αξώτης”, ΤΟ ΈΘΙΜΟ ΤΟΥ ΚΛΗΔΟΝΑ, Η Μεταβίβαση και Αναβίωση του στο πέρασμα του χρόνου/Μαγδαληνή Ζαφειρίου