Τυχοδιώκτης και αρχαιολάτρης, ριψοκίνδυνος αλλά και αφοσιωμένος, ο Σλήμαν υπήρξε ο ανασκαφέας της Τροίας και ο «πατέρας» της Μυκηναϊκής αρχαιολογίας. Με δύο εκθέσεις τιμώνται τα 200 χρόνια από τη γέννησή του.
Γερμανός εκ γενετής, κάτοικος Ρωσίας με διαβατήριο, πολιτογραφημένος στις ΗΠΑ και Αθηναίος κατ’ επιλογή: αυτός ήταν ο Χάινριχ Σλήμαν. Ανήσυχο πνεύμα, με τυχοδιωκτικές τάσεις, αλλά και επίμονος και πετυχημένος στις δουλειές που έκανε, φιλόδοξος, λάτρης του Ομήρου, έβαλε σκοπό της ζωής του να κερδίσει αρκετά χρήματα, ώστε να αποδείξει ότι όσα έλεγε ο μεγάλος επικός ποιητής είχαν ιστορική βάση. Και τα κατάφερε.
Έζησε μια ζωή σαν παραμύθι, συγκέντρωσε μία μεγάλη περιουσία εκμεταλλευόμενος τον Κριμαϊκό Πόλεμο και επωφελούμενος από τον πυρετό για τον χρυσό στην Καλιφόρνια, προκειμένου να χρηματοδοτήσει τις ανασκαφές του στην Τροία, τις Μυκήνες, την Τίρυνθα και τον Ορχομενό. Με αυτές ανακάλυψε δύο σπουδαίους πολιτισμούς, τον Τρωικό και τον Μυκηναϊκό και επεξέτεινε κατά 1000 χρόνια το ιστορικό μας παρελθόν. Πλην, οι μέθοδοί του ήταν τόσο ανορθόδοξες, ώστε κατηγορήθηκε για καταστροφές. Άλλη κατηγορία που του προσήπταν ήταν ότι έκανε παράνομη εξαγωγή αρχαιοτήτων από την Τροία στην Αθήνα και από εκεί σε διάφορες χώρες της Ευρώπης.
Επτακόσια εκθέματα
Με αφορμή τα 200 χρόνια από τη γέννησή του, το Μουσείο Προϊστορίας και Πρώιμης Ιστορίας του Βερολίνου αφιερώνει μια μεγάλη ειδική έκθεση στην γκαλερί James Simon και στο Μουσείο Neues. Με περίπου 700 αντικείμενα – συμπεριλαμβανομένων πολλών διεθνών δανείων – εκτός από τα θεαματικά ανασκαφικά ευρήματα, ο επισκέπτης μπορεί να γνωρίσει και τον «άγνωστο» Σλήμαν πριν στραφεί στην αρχαιολογία. Για πρώτη φορά μια έκθεση εξετάζει κριτικά τις αρχαιολογικές μεθόδους της εποχής του, βάσει των σημερινών ερευνητικών αποτελεσμάτων. Ταυτοχρόνως, μια εξαιρετική διαδικτυακή έκθεση από την Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα τοποθετεί τον Σλήμαν στην εποχή του.
Γνωστός ως ο άνθρωπος που ανακάλυψε την Τροία, ο Χάινριχ Σλήμαν (1822-1890) ήταν πολλά περισσότερα: επιχειρηματίας, κοσμοπολίτης και συγγραφέας. Ήταν ριψοκίνδυνος και αγαπούσε την περιπέτεια. Η ζωή του «μοιάζει με μια ανήσυχη οδύσσεια στο δρόμο προς το αληθινό του πάθος, την αρχαιολογία, στην οποία αφοσιώθηκε μετά τα 40 του χρόνια» σημειώνει η Γερμανική πλευρά. Η ειδική έκθεση στο νησί των μουσείων του Βερολίνου προσεγγίζει αυτήν την αινιγματική και αμφιλεγόμενη προσωπικότητα σε δύο κεφάλαια: Ενώ η έκθεση στην γκαλερί James Simon πραγματεύεται από βιογραφικής απόψεως το πρώτο μισό της ζωής του Heinrich Schliemann και παρέχει πληροφορίες για τη ζωή του 19ου αιώνα, η έκθεση στο Μουσείο Neues επικεντρώνεται στο αρχαιολογικό έργο του Σλήμαν με θεαματικά ευρήματα από τους βασιλικούς τάφους στις Μυκήνες και την Τρωική Συλλογή.
Δράμα, περιπέτεια, κακίες και αρετές, ρομαντισμός και ατελείωτη δίψα για ταξίδια και γνώση, όλα αυτά τα στοιχεία και πολλά άλλα αποτελούν την ιστορία ζωής του που ξεκινά στις 6 Ιανουαρίου 1822, στο Neu-Buekow του Mecklenburg-Schwerin της Γερμανίας. Ένα χρόνο αργότερα, το 1823, η οικογένεια μετακόμισε στο Ankershagen, ένα μικρό χωριό στην ίδια περιοχή, όπου ο πατέρας του, Ernst, ανέλαβε τη θέση του πάστορα. Σε ηλικία επτά ετών, ο Schliemann δήλωσε ότι έλαβε ένα αντίγραφο της Παγκόσμιας Ιστορίας του Georg Ludwig Jerrer που περιείχε ένα χαρακτικό του Αινεία και του Αγχίση με την Τροία στις φλόγες. Τότε, αποφάσισε ότι μια μέρα θα ανασκάψει την Τροία.
Έφυγε για την Νότια Αμερική, αλλά όταν το πλοίο προσάραξε στα ανοικτά των ακτών της Ολλανδίας, πήγε στο Άμστερνταμ όπου έμαθε ολλανδικά, αγγλικά, ισπανικά, γαλλικά, ιταλικά, πορτογαλικά και ρωσικά μέσα σε τέσσερα χρόνια. Το 1846-47, έκανε την πρώτη του μεγάλη περιοδεία στη δυτική Ευρώπη, ταξιδεύοντας σε πολλές πόλεις, όπως το Λονδίνο, το Παρίσι και το Βερολίνο. Το 1851, ήδη επιχειρηματίας, ταξίδεψε στις Ηνωμένες Πολιτείες και εγκαταστάθηκε στο Σακραμέντο, ανταλλάσσοντας μετρητά με χρυσόσκονη. Αυτή η επικερδής αμερικανική περιπέτεια κράτησε σχεδόν δύο χρόνια. Αφού διπλασίασε τα υπάρχοντά του από το 1850 στην Καλιφόρνια, ξεκινά τα μεγάλα ταξίδια στα μέσα της δεκαετίας του 1850: με τρένο, πλοίο, άμαξες, ο 30χρονος πλέον εξερευνητής ανακαλύπτει την Ευρώπη, την Ανατολή, μετά Ινδία, Κίνα και Ιαπωνία
Επιστήμονας αρχαιολόγος
Πίσω στην Ευρώπη, αφοσιώθηκε όλο και περισσότερο στις επιστήμες, παρακολούθησε διαλέξεις στη Σορβόννη του Παρισιού, ακολούθησε τα βήματα του Ομήρου στην Ελλάδα και τελικά υπέβαλε αυτή την ταξιδιωτική έκθεση ως διατριβή στο Ρόστοκ το 1869. Πριν ακόμη λάβει την επίσημη άδεια ανασκαφής για την Τροία, ξεκινά τις πρώτες του ανασκαφές το 1870 και αρχίζει τις τακτικές ανασκαφές το 1871. Ανυπόμονος και χωρίς εμπειρία, ανασκάπτει μια έκταση 800 τετραγωνικών μέτρων σε βάθος 17 μέτρων για να φτάσει στα στρώματα που ήταν σημαντικό για αυτόν. Με τη βαθιά τομή γνωστή σήμερα ως «Τάφρο Σλήμαν», κατέστρεψε μια μεγάλη περιοχή ανεπανόρθωτα.
Ανακαλύπτοντας την Τροία, μία Τροία έστω, ο Ερρίκος Σλήμαν φέρνει στην Ελλάδα λάφυρα. Όσα κατάφερε να φυγαδεύσει κρατώντας τα κρυμμένα από το μάτι των Τούρκων. Κάποιοι λένε πως μαζί, αγόρασε διάφορα στα παζάρια της Πόλης, και τα ανέμιξε. Ποιος ξέρει; Εν τω μεταξύ, νυμφεύθηκε σε δεύτερο γάμο την Σοφία Εγκαστρωμένου και έχτισε το Ιλίου Μέλαθρον, το οποίο σήμερα στεγάζει το Νομισματικό Μουσείο (περικαλλές έργον Τσίλλερ). Έκανε την Ελλάδα δεύτερη πατρίδα του και σε αυτήν θέλησε στην αρχή να πωλήσει και κατόπιν να δωρίσει τα ευρήματά του. Λογάριαζε χωρίς την ελληνική ανοησία. Ούτε λίγο ούτε πολύ, ο αρμόδιος υπουργός τον συμβούλευσε να πάρει «τα τσουκαλάκια του» και να πάει στο καλό. Πήγε στη Γερμανία, την πατρίδα του, και τα δώρισε εκεί.
Το μήλον της έριδος
Με ένα μήλο ξεκινά ο Τρωικός Πόλεμος, με το μήλο που πρόσφερε ο Πάρις στην Αφροδίτη κατά τα καλλιστεία των θεών. Μήλον της έριδος επρόκειτο να γίνει ένα ιδιαίτερο εύρημα από το Χισαρλίκ. «Ενώ ανασκάπταμε τον οχυρωματικό περίβολο και αποκαλύπταμε ολοένα και μεγαλύτερα τμήματά του, βρήκα ακριβώς δίπλα από την παλιά οικία, βορειοδυτικώς της Πύλης, ένα μεγάλο χάλκινο σκεύος με περίεργο σχήμα που τράβηξε αμέσως την προσοχή μου, καθώς μάλιστα νόμισα πως είδα να γυαλίζει από κάτω χρυσός…» γράφει ο αρχαιοδίφης έμπορος στο ημερολόγιό του.
Ήταν 14 Ιουνίου 1873, μία ημέρα ακριβώς πριν από την ημερομηνία που ο Σλήμαν είχε ορίσει ως το τέλος των ανασκαφών του. Και επρόκειτο για την εντυπωσιακότερη ανακάλυψή του στη δυτική τομή του τείχους μιας Τροίας από τις εννιά, της περίφημης «πυρπολημένης πόλης», την οποία ο ίδιος ταυτίζει με την ομηρική Τροία. «Φαίνεται ότι κάποιο μέλος της οικογένειας του Πριάμου έκλεισε βιαστικά τον θησαυρό μέσα σ’ αυτό το κιβώτιο και το πήρε μαζί του χωρίς να προφθάσει να βγάλει το κλειδί από την κλειδαριά. Καθώς όμως έφθανε στο κυκλικό τείχος, τον πρόλαβε ο εχθρός ή η φωτιά και αναγκάστηκε να αφήσει το κιβώτιο, που αμέσως σκεπάστηκε από ένα στρώμα πέντε-έξι πόντους παχύ, κόκκινη στάχτη και τα ερείπια του διπλανού βασιλικού παλατιού…» σημειώνει. Αυτό που ο ίδιος θεωρεί πως ήταν ο «Θησαυρός του Πριάμου» είχε δημιουργηθεί και αποκρυβεί περίπου μία χιλιετία πριν από τον περίφημο Τρωικό Πόλεμο όπως έδειξε η σύγκριση με παράλληλα τέχνεργα από τη Λήμνο (Πολιόχνη) και γύρω περιοχές. Το εύρημα δεν παύει ωστόσο να είναι εντυπωσιακό. Η καταγραφή έδειξε πως περιλαμβάνει 8.833 χρυσά αντικείμενα, ανάμεσα στα οποία δύο διαδήματα, 24 περιδέραια, ενώτια, πόρπες, ειδώλια και κύπελλα. Η Σοφία Σλήμαν φορά ένα διάδημα και απαθανατίζει την ίδια και αυτό, όπως πίστευε ο Σλήμαν ότι έπρεπε να ανασυσταθεί.
Η αρπαγή από το Βερολίνο
Ο «Θησαυρός του Πριάμου» που δεν ήταν του Πριάμου, ήταν ωστόσο θησαυρός (αν και η αρχαιολογική έννοια του θησαυρού δεν είναι ακριβώς αυτή) εκτίθεται στο Μουσείο της Περγάμου στο Βερολίνο. Με τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο οι Γερμανοί τον θάβουν σε υπόγειο καταφύγιο στον Ζωολογικό Κήπο, από όπου τα ίχνη του χάνονται μυστηριωδώς.
Ορκισμένοι αρχαιολόγοι τον ψάχνουν ανά την υφήλιο, μέχρι που εντοπίζουν μια σκηνή κινηματογραφημένη. Μαχητές του Κόκκινου Στρατού αδειάζουν ένα υπόγειο καταφύγιο στον Ζωολογικό Κήπο και φορτώνουν κιβώτια σε καμιόνια. Στην άκρη της σκηνής, μια γυναίκα με στολή αξιωματικού, μετέχει στην επιχείρηση. Όπως θα αναγνωρίσουν, δεν είναι άλλη από την Ιρίνα Αντόνοβα, κατοπινη διευθύντρια του Μουσείου Καλών Τεχνών «Πούσκιν» (αντικαταστάθηκε μόλις πριν από λίγα χρόνια). Καταλαβαίνουν.
Πιέσεις και περισσότερες έρευνες δείχνουν πως ο Θησαυρός του Πριάμου είναι σε ένα χώρο που έχει κτιστεί, ώστε να μην υπάρχει πρόσβαση από κανέναν, λίγο μετά την είσοδο του Μουσείου. Οι Σοβιετικοί παραδέχονται πως τον έχουν, αλλά αρνούνται να τον επιστρέψουν προβάλλοντας ως επιχείρημα αρπαγές δικών τους έργων τέχνης από τους Ναζί και την κλοπή του περίφημου Δωματίου του Κερχιμπαριού, που είχε φτιαχτεί με κεχριμπάρι και χρυσάφι, από το Ερμιτάζ. Στο Ερμιτάζ γίνεται η πρώτη έκθεση, ενώ τώρα ο Θησαυρός βρίσκεται πάλι στο «Πούσκιν». Τον διεκδικεί η Γερμανία, αλλά και η Τουρκία. Σε κάθε περίπτωση, η Ρωσία δεν τον στέλνει σε διεθνείς εκθέσεις, καθώς φοβάται την κατάσχεσή του. Το σωστό θα ήταν να πάει στην Τουρκία, εφόσον βγήκε κρυφά από αυτήν. Πάντως είναι λάθος να βρίσκεται στη Ρωσία.
Η συλλογή του ΕΑΜ
Το δικό μας Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο όπως και το Αρχαιολογικό Μουσείο της Κωνσταντινούπολης έχουν μικρές συλλογές από την Τροία. Ωστόσο, το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο μας, αν και είχε την ευκαιρία να κάνει κάτι για τα 200 χρόνια από τη γέννηση του Σλήμαν, τελικά δεν το έκανε… Το ΕΑΜ έχει επίσης ευρήματα από τις ανασκαφές του στις Μυκήνες ανάμεσα στα οποία είναι και η χρυσή προσωπίδα η λεγόμενη «του Αγαμέμνονα».
Μουσείο Κατσίγρα
Στη Διεθνή Έκθεση του Βερολίνου για τα 200 χρόνια από τη γέννηση του Ερρίκου Σλήμαν στο Βερολίνο, εκτίθενται και τα περίφημα έπιπλα Σλήμαν της Δημοτικής Πινακοθήκης Λάρισας – Μουσείο Γ.Ι Κατσίγρα. Η συμμετοχή αυτή σε μία τόσο σημαντική διεθνή έκθεση καθιστά το μουσείο πρεσβευτή του πολιτιστικού αποθέματος, τόσο της πόλης όσο και της χώρας, και κατ’ επέκταση θα καταστήσει το μουσείο πολιτιστικό προορισμό τόσο πανελλαδικά όσο και διεθνώς.