Πριν από 4.000 χρόνια, ο μεγαλειώδης πολιτισμός της κοιλάδας του Ινδού ποταμού κυριαρχούσε στην περιοχή της σημερινής Ινδίας και του Πακιστάν. Αν και θεωρείται ένας από τους πρώτους εξελιγμένους πολιτισμούς της ανθρωπότητας, οι λόγοι για την ξαφνική και απόλυτη εξαφάνισή του αποτελεί μέχρι και σήμερα ένα μυστήριο για τους αρχαιολόγους. Ωστόσο, ακόμα και ο ίδιος ο πολιτισμός αποτελεί ένα μυστήριο για εμάς σήμερα.
Ο πολιτισμός της κοιλάδας του Ινδού υπολογίζεται ότι άνθισε μεταξύ του 2600 π.Χ. και του 1500 π.Χ. κατά μήκος του Ινδού ποταμού στην ινδική υποήπειρο, σε μια περιοχή που υπάρχουν ενδείξεις για έναν πρώιμο πολιτισμό ήδη από το 4.000 πΧ. Τα αρχαιολογικά ευρήματα υποδεικνύουν ότι πιθανώς επηρέασε σε σημαντικό βαθμό τον ινδουϊστικό πολιτισμό, ενώ οι πόλεις αποτελούσαν μεγάλα αστικά κέντρα με ρυμοτομία και πιθανότατα με συστήματα αστικής υγιεινής. Οι άνθρωποι του πολιτισμού αυτού ασχολούνταν εκτεταμένα με το εμπόριο, ενώ υπήρχαν επίσης τεχνίτες και γεωργοί. Το εντυπωσιακό είναι ότι στον πολιτισμό της κοιλάδας του Ινδού δεν υπάρχουν πουθενά στοιχεία για βασιλείς, σκλάβους ή καταναγκαστική εργασία. Η ύπαρξη του πολιτισμού αυτού έγινε γνωστή σε εμάς μόλις το 1920 και πλέον ταξινομείται μαζί με τους συγχρόνους του, τον Μεσοποτάμιο και τον Αιγυπτιακό πολιτισμό, ως ένας από τους τρεις αρχαιότερους πολιτισμούς της ανθρωπότητας.
Statue of Indus priest or nobleman, carved from steatite (soapstone), from Mohenjo-daro; in the National Museum of Pakistan, Karachi. Φωτ. Britannica
Παρόλο που ο πολιτισμός της κοιλάδας του Ινδού ποταμού έχει γίνει αντικείμενο εκτεταμένης έρευνας, πολλά για την αρχαία αυτή κοινωνία παραμένουν άγνωστα. Οι κοινωνικές και πολιτικές δομές του πολιτισμού του Ινδού, για παράδειγμα, μας είναι άγνωστες. Οι αρχαιολόγοι και ιστορικοί δε γνωρίζουν σχεδόν τίποτα για τη γλώσσα, το σύστημα μέτρησης βάρους, και για την τέχνη της εποχής. Είναι σχεδόν σίγουρο ότι υπήρχε γραφή αλλά μας έχουν σωθεί σύμβολά της σε μικρές επιγραφές και σφραγίδες, οι οποίες δίνουν ελάχιστα στοιχεία, για να μπορέσουν να αποκρυπτογραφηθούν.
Ωστόσο, ένα μυστήριο παραμένει το μεγαλύτερο από τα υπόλοιπα: Πώς, πότε και γιατί εξαφανίστηκε ο τόσο εξελιγμένος και πλούσιος πολιτισμός της κοιλάδας του Ινδού;
Οι ειδικοί συμφωνούν σε γενικές γραμμές ότι μια ξηρασία έπληξε την κοιλάδα πριν από περίπου 4.200 χρόνια, αλλά ο ακριβής χρόνος και το μέγεθος αυτής της ξηρασίας παραμένουν άγνωστα, όπως αναφέρουν οι ερευνητές σε μελέτη που δημοσιεύθηκε στις 4 Απριλίου στο περιοδικό Communications Earth & Environment.
Στη Νότια Ασία ο ρυθμιστής του κλίματος και των βροχοπτώσεων – και άρα της ροής των ποταμών – είναι οι μουσώνες. Οπως εξηγεί ο γεωλόγος, στην αρχή του Ολόκαινου, πριν από 10.000 χρόνια, οι μουσώνες ήταν υπερβολικά έντονοι, προκαλώντας τεράστιες πλημμύρες και καθιστώντας τις όχθες του Ινδού και των παραποτάμων του μη κατοικήσιμες. Υστερα όμως από μερικές χιλιετίες άρχισαν να εξασθενούν και οι πλημμύρες έγιναν πιο ήπιες – ήταν δηλαδή «ό,τι πρέπει» για την άνθηση ενός πολιτισμού. «Οι άνθρωποι που ως τότε ήταν αναγκασμένοι να ζουν στα βουνά κατέβηκαν στην κοιλάδα του Ινδού και ανέπτυξαν τη γεωργία, είχαν πλεόνασμα στις σοδειές τους και όταν κάποιος έχει πλεόνασμα μπορεί να κάνει εμπόριο, να κερδίσει χρήματα, να υποστηρίξει την ανάπτυξη των πόλεων».
Οι πρώτοι πολεοδόμοι
Όπως αναφέρει το vima.gr σε δημοσίευμα του 2017, το παράθυρο της ευημερίας διήρκεσε περίπου 700 χρόνια. Οι πόλεις των «Χαράπειων», οι οποίοι θεωρούνται σήμερα οι «εφευρέτες» του πολεοδομικού σχεδιασμού, αυξάνονταν και πληθύνονταν στην κοιλάδα. Ηταν τεράστιες για την εποχή και υπολογίζεται ότι έφθασαν να στεγάζουν ακόμη και 30.000 κατοίκους. Είχαν εξαιρετική ρυμοτομία με κεντρικούς δρόμους και δευτερεύουσες οδούς σε καλοσχεδιασμένα τετράγωνα, ενώ τα σπίτια τους ήταν σε γενικές γραμμές ισομεγέθη – κάτι το οποίο υποδηλώνει μια σπάνια κοινωνική ισότητα.
Οι κατοικίες διέθεταν λουτρό και συνδέονταν με δίκτυα ύδρευσης από πηγάδια, ενώ ένα πρωτοφανές «δημόσιο» αποχετευτικό δίκτυο συγκέντρωνε τα λύματά τους και τα έδιωχνε έξω από την πόλη.
Φωτ: Harappa ruins, Britannica
Όπως αναφέρει ο Λίβιου Τζιοσάν, γεωλόγος του Ωκεανογραφικού Ιδρύματος Γουντς Χόουλ της Μασαχουσέτης και κύριος συγγραφέας της μελέτης στη διαδικτυακή έκδοση της επιθεώρησης Proceedings of the National Academy of Sciences, «Δεν έχουν βρεθεί μεγάλα οικοδομήματα φτιαγμένα για βασιλείς ή φαραώ, ούτε μνημεία, όπως στη Μεσοποταμία και στην Αίγυπτο» λέει ο κ. Τζιοσάν. «Αυτό σημαίνει ότι ο πολιτισμός της κοιλάδας του Ινδού ήταν πολύ πιο δημοκρατικός από τους σύγχρονούς του. Είχε επίσης υδραυλικά δίκτυα – απίστευτο όταν μιλάμε για πριν από 4.000 με 5.000 χρόνια! Κάτι ανάλογο δεν υπήρξε ως τους Ρωμαίους».
Η απάντηση σε έναν σταλαγμίτη
Όπως φαίνεται όμως, οι απαντήσεις σε αυτά τα δυσεπίλυτα ερωτήματα κρύβονταν στο σπήλαιο Νταραμτζάλι στα Ιμαλάια (περίπου 290 μίλια βορειοανατολικά από το Νέο Δελχί κοντά στα σύνορα Ινδίας-Νεπάλ-Κίνας) και συγκεκριμένα σε έναν σταλαγμίτη. Κοντά στο άκρο του σχετικά ρηχού αυτού σπηλαίου, οι ερευνητές εντόπισαν έναν σταλαγμίτη με έναν αποκαλυπτικό συνδυασμό χαρακτηριστικών. Ο σχηματισμός του σπηλαίου βρισκόταν σε ένα βιότοπο ευπρόσβλητο στις καιρικές συνθήκες, αλλά αρκετά προστατευμένο, ο οποίος σχηματίστηκε κατά τη διάρκεια αυτής της αρχαίας περιόδου.
Βασιζόμενοι στις πολυεπίπεδες στρώσεις ορυκτών στοιχείων στον σταλαγμίτη, οι ερευνητές ανακατασκεύασαν το ιστορικό μοτίβο των βροχοπτώσεων που άρχισαν πριν από 4.200 χρόνια, σύμφωνα με τη μελέτη. Μετρώντας μια σειρά περιβαλλοντικών στοιχείων – συμπεριλαμβανομένων των ισοτόπων οξυγόνου, άνθρακα και ασβεστίου – δημιούργησαν ένα πρότυπο που δείχνει τη βροχόπτωση ανά εποχή. Χρησιμοποίησαν επίσης χρονολόγηση ουρανίου υψηλής ακρίβειας για να καταλάβουν την ηλικία και τη διάρκεια της ξηρασίας κάθε εποχής.
Τα αποτελέσματα τους προσέφεραν μια ελαφρώς διαφορετική και πολύ πιο λεπτομερή εικόνα της αρχαίας ζωής από εκείνη που ξέραμε ως τώρα. Αντί για μια «και μοναδική μεγάλη ξηρασία που διήρκεσε περίπου 100-200 χρόνια», όπως πίστευαν οι επιστήμονες ως τώρα, οι ερευνητές εντόπισαν «τρεις μεγάλες περιόδους ξηρασίας» μεταξύ 4.200 και 3.900 ετών πριν, με κάθε περίοδο «να διαρκεί 25 με 90 χρόνια».
«Βρίσκουμε σαφείς ενδείξεις ότι αυτό το διάστημα δεν ήταν μια βραχυπρόθεσμη κρίση αλλά μια προοδευτική μεταμόρφωση των περιβαλλοντικών συνθηκών στις οποίες ζούσαν οι άνθρωποι του πολιτισμού της κοιλάδας του Ινδού ποταμού», δήλωσε ο συν-συγγραφέας της μελέτης Κάμερον Πέτρι μιλώντας στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ στις 24 Απριλίου.
Όπως αποκαλύπτεται από την έρευνα, βροχοπτώσεις λιγότερες και από τον μέσο όρο άρχισαν να σημειώνονται όχι μόνο το καλοκαίρι αλλά και το χειμώνα. Αυτή η ξηρασία είναι αναμενόμενο να επηρέασε αρνητικά την πρόσβαση στο νερό για τους οικισμούς της κοιλάδας, ενώ μείωσε τις αναμενόμενες βροχοπτώσεις και πλημμύρες των ποταμών που ήταν απαραίτητες για τις καλλιέργειες. Ως εκ τούτου, η γεωργική παραγωγή δεν θα μπορούσε πλέον να καλύψει τις ανάγκες του πληθυσμού. Και σα να μην έφτανε αυτό, είναι φανερό ότι η ξηρασία συχνά διαρκούσε για πολλές γενιές δημιουργώντας χάος με την προμήθεια προϊόντων στις μεγάλες πόλεις του πολιτισμού της κοιλάδας του Ινδού Ποταμού καθ’ όλη τη διάρκεια της εποχής του Χαλκού.
Προσπάθεια για επιβίωση
Ωστόσο, οι κάτοικοι της κοιλάδας φαίνεται ότι δεν τα παράτησαν. «Τα αρχαιολογικά ευρήματα δείχνουν ότι σε μια περίοδο 200 ετών, οι αρχαίοι κάτοικοι έλαβαν διάφορα μέτρα για να προσαρμοστούν και να αντιμετωπίσουν αυτή τη νέα κατάσταση», δήλωσε η επικεφαλής συγγραφέας της μελέτης Αλένα Γκισέ στην ανακοίνωση.
Ένα από τα πρώτα μέτρα ήταν ότι οι άνθρωποι μετακινήθηκαν σε «μικρότερους και πιο ευέλικτους επαρχιακούς οικισμούς», τονίζουν οι ερευνητές στη μελέτη, οι οποίοι θα μπορούσαν να είναι πιο αυτάρκεις. Ως αποτέλεσμα, οι μεγαλουπόλεις του πολιτισμού της κοιλάδας, όπως η Χαράππα, άρχισαν να παρακμάζουν καθώς άρχισαν να «αδειάζουν» από κόσμο. «Οι βιοτεχνικές δραστηριότητες και η καινοτομία στα αστικά κέντρα των Ινδών… (και) οι ανταλλαγές και το εμπόριο σε μεγάλες αποστάσεις» επίσης μειώθηκαν.
«Την ίδια στιγμή, η γεωργία άρχισε να στρέφεται σε καλλιέργειες του ‘καλοκαιρού’ και ειδικά σε σιτηρά που αντέχουν περισσότερο στην ξηρασία, ενώ ο πληθυσμός θα πρέπει να μετέβη σε έναν τρόπο ζωής που θα βασιζόταν περισσότερο στην αυτοσυντήρηση», σημειώνουν οι ερευνητές.
Περίπου 300 χρόνια μετά την τελική περίοδο ξηρασίας πριν από περίπου 3.600 χρόνια, ο πολιτισμός της κοιλάδας του Ινδού εξαφανίστηκε εντελώς, αναφέρει η μελέτη.
Οι ερευνητές σημείωσαν τη σημασία της μελέτης και άλλων σπηλαιολογικών σχηματισμών, ώστε να κατανοήσουμε περαιτέρω αυτό το τελικό στάδιο παρακμής, αναφέρεται στη μελέτη.
Indus civilization: seals. Assortment of seals with animal motifs in use during the time of the Indus civilization, 3rd–2nd millennium BCE. Φωτ:. Britannica
«Τα στοιχεία που δείχνουν ότι η ξηρασία επηρέασε και τις δύο περιόδους καλλιέργειας (χειμώνα-καλοκαίρι) είναι εξαιρετικά σημαντικά για την κατανόηση του αντίκτυπου αυτής της κλιματικής αλλαγής στους ανθρώπινους πληθυσμούς», δήλωσε ο Πέτρι. Προσθέτει ότι οι ξηρασίες κατά την περίοδο αυτή αυξήθηκαν σε διάρκεια, σε σημείο που η τρίτη θα ήταν το τέλος σε μια σειρά πολλαπλών γενεών ξηρασίες.
Τα ευρήματα στηρίζουν τα στοιχεία που ξέραμε ήδη σύμφωνα με τα οποία η παρακμή των μεγαλουπόλεων του Ινδού συνδεόταν με την κλιματική αλλαγή. «Αλλά αυτό που ήταν μυστήριο μέχρι τώρα ήταν οι πληροφορίες για τη διάρκεια της ξηρασίας και την εποχή που συνέβησαν», είπε η Γκισέ. «Αυτή η επιπλέον λεπτομέρεια είναι πολύ σημαντική όταν εξετάζουμε την πολιτιστική μνήμη και τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι προσαρμόζονται όταν αντιμετωπίζουν περιβαλλοντικές αλλαγές».
Ο πολιτισμός του Ινδού ποταμού δεν είναι ο μόνος που θεωρείται ότι εξαφανίστηκε εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής. Το ίδιο πιστεύουμε ότι συνέβη με πολιτισμούς, όπως των Μάγιας στην Αμερική και την Ακκαδική αυτοκρατορία στην Ασία. Η εύθραυστη φύση του ανθρώπου απέναντι στην κλιματική αλλαγή, όπως πλέον αποδεικνύεται περίτρανα από την ιστορία, θέτει επιπλέον προβληματισμούς σχετικά με την ανθρωπογενή αυτή τη φορά κλιματική αλλαγή που αποτελεί μια νέα πρόκληση για το μέλλον της ανθρωπότητας σε παγκόσμιο πλέον επίπεδο.
Διαβάστε ακόμα: Indus Civilization
Φωτογραφίες: PNAS, Britannica