Μελχιόρ, Κασπάρ και Βαλτάσαρ. Οι τρεις Μάγοι (Βασιλείς ή Σοφοί αναφέρονται σε άλλες χώρες) οι οποίοι, σύμφωνα με τη χριστιανική παράδοση, επισκέφθηκαν τον Ιησού μετά την γέννηση του.
Αναφέρονται μόνο στο ένα από τα τέσσερα Ευαγγέλια που αναγνωρίζει η Εκκλησία μας. Συγκεκριμένα το Κατά Ματθαίον γράφει ότι ήρθαν «από την Ανατολή» για να προσκυνήσουν τον «Βασιλέα των Ιουδαίων». Στο κείμενο δεν ξεκαθαρίζεται ούτε πόσοι ήταν αλλά ούτε ποια ήταν τα ονόματά τους. Ο αριθμός “τρία” υιοθετήθηκε γιατί τόσα ήταν τα δώρα που προσέφεραν. Επίσης δεν προσδιορίζει τον ακριβή χρόνο της επίσκεψης μετά τη γέννηση του Ιησού και αναφέρει ότι βρήκαν το βρέφος σε ένα σπίτι και όχι σε σπήλαιο-στάβλο, ενώ μόνο η μητέρα του είναι παρούσα.
Συγκεκριμένα το Κατά Ματθαίον αναφέρει για την επίσκεψη των Μάγων:
Όταν δε εγεννήθη ο Ιησούς εις την Βηθλεέμ της Ιουδαίας, κατά τας ημέρας που βασιλεύς ήτο ο Ηρώδης, ιδού μάγοι (δηλαδή άνθρωποι σοφοί που εμελετούσαν και τους αστέρας του ουρανού) ήλθον από τας χώρας της Ανατολής εις τα Ιεροσόλυμα.
Και ερωτούσαν τους κατοίκους· “που είναι ο νεογέννητος βασιλεύς των Ιουδαίων; Διότι ημείς είδαμεν τον αστέρα αυτού εις την Ανατολήν και από το ουράνιον αυτό φαινόμενον επληροφορηθήκαμεν την γέννησίν του και ήλθομεν να τον προσκυνήσωμεν”.
Οταν ήκουσεν ο βασιλεύς Ηρώδης να γίνεται λόγος δια νεογέννητον Βασιλέα εκυριεύθη από ταραχήν, διότι εφοβήθη μήπως του αρπάση εκείνος την βασιλείαν· μαζή με τον Ηρώδην εταράχθησαν και όλοι οι κάτοικοι της Ιερουσαλήμ.
Ο Ηρώδης, αφού εκάλεσε και συνεκέντρωσε όλους τους αρχιερείς και γραμματείς του λαού εζητούσε πληροφορίας, πού, σύμφωνα με τας Γραφάς, θα εγεννάτο ο Χριστός.
Εκείνοι δε του είπαν· “εις την Βηθλεέμ της Ιουδαίας, διότι έτσι έχει γραφή από τον προφήτην Μιχαίαν·
Και συ Βηθλεέμ, που ανήκεις εις την περιοχήν της φυλής Ιούδα μολονότι μικρά στον πληθυσμόν, δεν είσαι από απόψεως αξίας καθόλου μικρότερη και άσημη από τας μεγάλας πόλεις της φυλής του Ιούδα. Και τούτο, διότι από σε θα προέλθη και θα αναδειχθή άρχων, ο οποίος ως καλός πομήν θα οδηγήση με στοργήν τον λαόν μου τον Ισραηλιτικόν”.
Τοτε ο Ηρώδης εκάλεσε κρυφίως τους μάγους και επληροφορήθη ακριβώς από αυτούς τον χρόνον, κατά τον οποίον είχε φανή ο αστήρ.
Κατόπιν τους έστειλε εις την Βηθλεέμ και είπε· “πηγαίνετε εκεί και εξετάσατε με κάθε ακρίβειαν όλα τα περί του παιδίου· και όταν θα το εύρετε, πληροφορήσατέ με, δια να έλθω εις την Βηθλεέμ να το προσκυνήσω και εγώ”.
Οι δε μάγοι, αφού ήκουσαν τα λόγια του βασιλέως, εξεκίνησαν και επορεύοντο εις την Βηθλεέμ· και ιδού το λαμπρόν αστέρι, που είχαν ίδει εις την Ανατολήν, επροπορεύετο και τους ωδηγούσεν, έως ότου ήλθε και εστάθη επάνω από τον τόπον όπου ευρίσκετο το παιδίον.
Οι μάγοι, όταν είδαν τον αστέρα, εδοκίμασαν πολύ μεγάλην χαράν.
Και ελθόντες εις την οικίαν είδαν το παιδίον με την μητέρα αυτού Μαρίαν και πεσόντες στο έδαφος επροσκύνησαν με βαθείαν ευλάβειαν αυτό· και ανοίξαντες τας αποσκευάς και τα θησαυροφυλάκιά των του προσέφεραν δώρα, χρυσόν και πολύτιμα αρώματα της Ανατολής, λιβάνι και σμύρναν.
Επειδή δε έλαβον εντολήν και οδηγίαν από τον Θεόν εις όνειρόν των να μη επιστρέψουν προς τον Ηρώδην, ανεχώρησαν δια την πατρίδα των από άλλον δρόμον».
Στη χριστιανική παράδοση έχει επικρατήσει πώς η επίσκεψη έγινε τον ίδιο χειμώνα της γέννησης. Οι «Μάγοι» αναφέρονται δύο φορές και στον στίχο 16, σε σχέση με τον θυμό του Ηρώδη όταν αυτός αντιλήφθηκε πως οι μάγοι τον είχαν παραπλανήσει. Ο αστέρας που ακολούθησαν οι μάγοι είναι παραδοσιακά γνωστός ως το Άστρο των Χριστουγέννων ή το Άστρο της Βηθλεέμ.
Γιατί Μάγοι;
Στην χώρα μας επικράτησε ο χαρακτηριστικός μάγοι (και όχι σοφοί ή βασιλείς όπως αναφέρεται σε άλλες χώρες). Η λέξη μάγος είναι ουσιαστικά η αρχαία περσική maguŝ, που προέρχεται από τον αβεστικό όρο magâunô, ο οποίος υποδηλώνει τη θρησκευτική κάστα στην οποία γεννήθηκε ο Ζωροάστρης και εξελίχθηκε στην ιερατική περσική κάστα της θρησκείας του Ζωροαστρισμού. Ως μέρος της θρησκείας τους, αυτοί οι ιερείς έδιναν ιδιαίτερη προσοχή στα άστρα και είχαν διεθνώς φήμη για τις αστρολογικές τους προγνώσεις, σε μια εποχή που εκτιμούσαν πολύ την αστρολογία. Οι θρησκευτικές πρακτικές τους και η χρήση της αστρολογίας προκάλεσαν την αλλαγή σημασίας των παραγώγων της λέξεως «μάγοι», ώστε να υποδηλώνουν αυτό που σήμερα εννοούμε ως «μαγικό» και «μαγεία», παρά το ότι ο Ζωροαστρισμός στην πραγματικότητα ήταν ισχυρά αντίθετος στη μαγεία.
Τα ονόματα τους
Το Κατά Ματθαίον δεν αναγράφονται τα ονόματα των Μάγων. Στο έργο Hortus deliciarum του 12ου αιώνα μ.Χ. αναφέρονται ως Πατισάρ, Κασπάρ και Μελχιόρ. Τελικά, η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία τους αγιοποίησε και τους δίνει παραδοσιακά τα εξής ονόματα:
Μελχιόρ ή Μελιχιόρ ο οποίος παρουσιάζεται ως ένας Πέρσης σοφός. Κασπάρ ή Γασπάρ ή Γκαθάσπα ο οποίος παρουσιάζεται ως ένας Ινδός ή Άραβας σοφός και Βαλτάσαρ ή Βαλθάσαρ ή Βιθισάρεα ο οποίος είναι ένας Βαβυλώνιος σοφός. Στις χώρες που οι Μάγοι αναφέρονται ως Βασιλείς ο Βαλτάσαρ είναι ο βασιλιάς της Αραβίας, ο Μελχιόρ ως της Περσίας και ο Κασπάρ της Ινδίας. Αυτά τα ονόματα προέρχονται από ένα ελληνικό χειρόγραφο, που πιθανώς γράφτηκε στην Αλεξάνδρεια περί το 500 μ.Χ. και μεταφράσθηκε στη λατινική υπό τον τίτλο Excerpta Latina Barbari. Επιπρόσθετες πληροφορίες για τους Μάγους δίνει ένα ιρλανδικό χειρόγραφο, γραμμένο στην ελληνική και χρονολογούμενο από τον 8ο αιώνα, που μεταφράσθηκε στη λατινική ως Collectanea et Flores.
Μια πιθανή προέλευση του ονόματος Γασπάρ εμφανίζεται στις Πράξεις του Θωμά, όπου αναφέρεται ο ιδρυτής του Ινδοπαρθικού Βασιλείου Γονδοφάρης (21 – περ. 47 μ.Χ.), εξελληνισμένη μορφή του ονόματος Γκουνταφαράσα. Ο Γονδοφάρης υποτίθεται ότι δέχθηκε την επίσκεψη του Αποστόλου Θωμά. Σύμφωνα με τον Ερνστ Χέρτσφελντ το όνομα της κοιλάδας Κανταχάρ του Αφγανιστάν προέρχεται από το δικό του όνομα. Οι Χριστιανοί της Συρίας ονομάζουν τους Μάγους Λαρβανδάδ, Γκουσνασάφ και Ωρομίσδα. Η Εκκλησία της Αιθιοπίας τους αναφέρει ως Χορ, Καρσουντάν και Μπασανάτερ και οι Αρμένιοι Καθολικοί τους ονομάζουν Καγκφά, Μπαντανταχαρίντα και Μπανταντίλμα. Στην κινεζική χριστιανική παράδοση ένα από τους Μάγους ήρθε από την ασιατική χώρα.
Απεικόνιση και σχέση με τον Ζωροαστρισμό
Το απόκρυφο Συριακό Ευαγγέλιο αναφέρει ότι οι Μάγοι παρακινήθηκαν στο ταξίδι τους από μία προφητεία του προφήτη τους Ζωροάστρη. Ο Σουηδός θεολόγος και ιστορικός Άντερς Χούλτγκαρντ τονίζει πως η ευαγγελική διήγηση για τους Μάγους επηρεάσθηκε από έναν ιρανικό θρύλο που αναφέρει μάγους και ένα άστρο, ο οποίος συνδέθηκε με περσικές διηγήσεις για την ανατολή ενός άστρου που προανήγγελε τη γέννηση ενός άρχοντα, και με μύθους που περιγράφουν μια θεϊκή μορφή να εκδηλώνεται με φως και φωτιά.
Εικάζεται ότι ένα πρότυπο για το ταξίδι των Μάγων ίσως να έδωσε το ταξίδι στη Ρώμη του Βασιλιά Τιριδάτη Α΄ της Αρμενίας, μαζί με τους μάγους του, για να συναντήσει τον Αυτοκράτορα Νέρωνα, το 66 μ.Χ., λίγα χρόνια πριν το έτος συντάξεως του Κατά Ματθαίον Ευαγγελίου.
Η χριστιανική παράδοση έδωσε στο κάθε Μάγο συγκεκριμένα χαρακτηριστικά το οποία συνήθως αναπαριστούν τις τρεις ηλικίες του ανθρώπου, τρεις γεωγραφικές και πολιτισμικές περιοχές. Στη συνηθισμένη απεικόνισή τους στη Δυτική τέχνη, ήδη από τον 14ο αιώνα ο Κασπάρ είναι ηλικιωμένος, συνήθως με λευκή γενειάδα, και προσφέρει τον χρυσό. Είναι «Βασιλιάς της Ταρσού, γης των εμπόρων» και είναι ο πρώτος που γονατίζει μπροστά στο Θείο Βρέφος. Ο Μελχιόρ είναι μεσόκοπος και προσφέρει λιβάνι από την πατρίδα του Αραβία. Ο Βαλτάσαρ (ο οποίος συνήθως παρουσιάζεται ως Αιθίοπας και παριστάνεται μαύρος) είναι νέος στην ηλικία και προσφέρει μύρο από τη χώρα του Σαβά (τη σημερινή νότια Υεμένη). Οι ηλικίες τους δίνονται στρογγυλευμένες ως 60, 40 και 20 έτη αντιστοίχως, ενώ οι χώρες προελεύσεώς τους δεν παραμένουν σταθερές.
Τα δώρα των Μάγων
Τα τρία δώρα ήταν οι συνήθεις προσφορές προς έναν βασιλέα. Το μύρο (σμύρνα) ήταν μία από τις συνηθέστερες αλοιφές, το λιβάνι είχε αρωματική χρήση και ο χρυσός είχε την αξία του πολύτιμου μετάλλου.
Τα δώρα είχαν πνευματικό νόημα: Ο χρυσός ως σύμβολο της επίγειας Βασιλείας, το λιβάνι (ως θυμίαμα) ως σύμβολο της Θεότητας και το μύρο (που το χρησιμοποιούσαν για να μυρώνουν τους νεκρούς) ως σύμβολο του θανάτου.
Ο πρώτος που γράφει για αυτή την ερμηνεία είναι ο Ωριγένης στο Κατά Κέλσου: «χρυσός, ως προς βασιλέα. Μύρο, ως προς θνητό. Και θυμίαμα, ως προς Θεό».
Αξίζει να αναφέρουμε ότι ο Ελληνοσύριος βασιλιάς Σέλευκος Β΄ Καλλίνικος προσέφερε, μεταξύ άλλων, χρυσό, λιβάνι και σμύρνα στον θεό Απόλλωνα στον ναό του στη Μίλητο το 243 π.Χ. Ο αριθμός των δώρων αποτελεί την κυριότερη αιτία για την οποία οι Μάγοι προσδιορίζονται ως τρεις.
Η χριστιανική παράδοση έχει και διάφορές εκδοχές για το τι απέγιναν τα δώρα των μάγων. Υπάρχει μία χρυσή θήκη του 15ου αιώνα που υποτίθεται ότι περιέχει τα δώρα των Μάγων και φυλάσσεται στη Μονή Αγίου Παύλου στο Άγιο Όρος. Δωρήθηκε στη μονή τον 15ο αιώνα από τη Μάρα Μπράνκοβιτς, θυγατέρα του ηγεμόνα της Σερβίας Γεωργίου Μπράνκοβιτς και της Ειρήνης Καντακουζηνής. Προφανώς βρίσκονταν στο Παλάτι της Κωνσταντινούπολης, αφού λέγεται ότι επιδεικνύονταν εκεί από τον 4ο αιώνα. Στη σημερινή τους κατάσταση, ο χρυσός βρίσκεται με τη μορφή τετράγωνων και τριγωνικών πλακών, που φέρουν διακόσμηση και έχουν διαστάσεις 5 και 7 εκατοστά. Το λιβάνι και η σμύρνα είναι σε 70 σκουρόχρωμα σφαιρίδια περασμένα σαν χάντρες σε ασημένιο νήμα.
Η μοίρα τους μετά την επίσκεψη
Μετά την προσκύνηση, οι Μάγοι φεύγουν «επιστρέφοντας από άλλο δρόμο», ώστε να αποφύγουν τον Ηρώδη, και δεν ξαναεμφανίζονται στη διήγηση. Δεν υπάρχει άλλη αναφορά σε αυτούς στην Αγία Γραφή. Γύρω από τη μοίρα τους υπάρχουν διάφορες παραδόσεις. Η πιο διαδεδομένη υποστηρίζει ότι βαπτίσθηκαν Χριστιανοί από τον Απόστολο Θωμά στον δρόμο του προς την Ινδία.
Υπήρχε επίσης μία παράδοση ότι οι Ναϊμάνοι της κεντρικής Ασίας και οι Χριστιανοί συγγενείς τους, οι Κεραΐτες, ήσαν απόγονοι των Τριών Μάγων Αυτή η κληρονομιά πέρασε στη μογγολική δυναστεία του Τζενγκίς Χαν.
Μια άλλη παράδοση αναφέρει ότι οι βιβλικοί Μάγοι «μαρτύρησαν για την Πίστη και τα σώματά τους ανευρέθηκαν από την Αγία Ελένη και μεταφέρθηκαν στην Κωνσταντινούπολη, από όπου μεταφέρθηκαν στο Μιλάνο το 344. Είναι βέβαιο ότι όταν ο Φρειδερίκος Α΄, ο επιλεγόμενος Βαρβαρόσσα, κυριάρχησε στο Μιλάνο, τα λείψανα αυτά στάλθηκαν στη Γερμανία» (το 1164) και σήμερα βρίσκονται μέσα στην Οστεοθήκη «των Τριών Βασιλέων», η οποία φυλάσσεται στο ιερό του Καθεδρικού Ναού της Κολωνίας.
Ο Μάρκο Πόλο ισχυρίζεται ότι του έδειξαν τους τρεις τάφους των Μάγων στο Σαβέ, νοτίως της Τεχεράνης, τη δεκαετία του 1270. Όπως γίνεται αντιληπτό η συντριπτική πλειονότητα των στοιχείων που έχουμε για τους Μάγους προέρχεται από παραδόσεις πολύ μεταγενέστερες του Ιησού. Το μόνο που αναφέρεται με σαφήνεια στα Ευαγγέλια είναι η επίσκεψη τους και τα δώρα που προσέφεραν. Η ιστορία διανθίστηκε και σε κάποιες περιπτώσεις άλλαξε με το πέρασμα των αιώνων.