Τα «σμυριδοχώρια» τα τελευταία χρόνια ερημώνουν, ενώ μετά τον νόμο που ψήφισε πρόσφατα η Βουλή οι σμυριδορύκτες νιώθουν ανασφάλεια και αβεβαιότητα για το μέλλον.
Η παραγωγική ιστορία της Νάξου είναι συνδεδεμένη εδώ και αιώνες με τη σμύριδα. Διακόσια χρόνια τώρα, έξι ορεινά χωριά του νησιού έχουν το «προνόμιο» –το αποκλειστικό δικαίωμα, δηλαδή– να εξορύσσουν το «σμυρίγλι» και να το παραδίδουν στο κράτος, το οποίο έχει το μονοπωλιακό δικαίωμα διάθεσής του στο εμπόριο. Ο ιστορικός τόπος των ορυχείων έχει παραδοθεί στην φθορά, ενώ, με την κατάλληλη διαχείριση, θα μπορούσε να αναδειχθεί σε μνημείο βιομηχανικής κληρονομιάς υπερτοπικού χαρακτήρα.
Τον Νοέμβριο του 2023, το «σμυριδικό ζήτημα» ήρθε ξανά στην επιφάνεια με την ψήφιση του πολυνομοσχεδίου του ΥΠΕΝ και του άρθρου 48, που αφορά στα σμυριδωρυχεία της Νάξου. Βάσει αυτού του άρθρου, για πρώτη φορά μετά το 1852 τα ορυχεία από ιδιοκτησία του Ελληνικού Δημοσίου περνούν στην κυριότητα του Δήμου Νάξου και Μικρών Κυκλάδων.
Το σμυριδικό είναι ένα σύνθετο ζήτημα που, εκτός από την εξόρυξη και την πώληση της σμύριδας, περιλαμβάνει και το «προνόμιο» που απολαμβάνουν τα έξι σμυριδοχώρια (Κόρωνος, Σκαδό, Μέση, Κεραμωτή, Απείρανθος, Δανακός). Οι σμυριδορύκτες εξορύσσουν και παραδίδουν τη συμφωνημένη ποσότητα στο κράτος κι εκείνο το διαθέτει στο εμπόριο.
Τα ορυχεία ανήκουν στους σμυριδορύκτες, καθώς ανοίχτηκαν με δικά τους έξοδα. Οι ίδιοι πληρώνονταν από το Ελληνικό Δημόσιο, που μέχρι πρότινος όριζε την ποσότητα που θα παραλάμβανε και την τιμή, ως αποκλειστικός δικαιούχος πώλησης του σμυριγλιού. Οι σμυριδορύκτες ασφαλίζονταν με 240 ένσημα/έτος από το κράτος.
Η «ναξία λίθος»
Η ναξιακή σμύριδα είναι γνωστή από την αρχαιότητα ως «ναξία γη», «ναξία λίθος» ή «ναξία ακόνη». Οι αρχαίοι συγγραφείς επισημαίνουν την χρησιμότητα της σμύριδας στη λιθογλυφία των σκληρών λίθων, την κατασκευή σφραγιδόλιθων και δακτυλιόλιθων, ακόμα και στη λείανση μαρμάρων.
Η σμύριδα υπήρξε ένα από τα σημαντικότερα ελληνικά ορυκτά για μεγάλη περίοδο. Η Νάξος αποτελεί τη μοναδική σμυριδοπαραγωγική περιοχή της Ευρώπης και μια από τις ελάχιστες στον πλανήτη με υψηλής ποιότητας κοιτάσματα συγκεντρωμένα στο βορειοανατολικό τμήμα του νησιού.
.
.
Ορυκτό που αποτελείται κυρίως από κουρούνδιο, ιδιαίτερα σκληρό, κατέχει την θέση 9 στην κλίμακα σκληρότητας Μohs, με το αμέσως σκληρότερο υλικό που απαντάται στη φύση να είναι το διαμάντι. Αυτή ακριβώς η ιδιότητά του το καθιστά ιδανικό ως αποξεστικό και λειαντικό για μέταλλα, κράματα και ορυκτά πετρώματα, ενώ χρησιμοποιείται και ως αντιολισθητικό σε βιομηχανικά δάπεδα και δρόμους, ανάλογα με την επεξεργασία του (κόκκοι, σκόνη, πούδρα).
Μια από τις πλέον ενδιαφέρουσες χρήσεις του ορυκτού εντοπίσαμε στο περιοδικό Φλέα, την έκδοση του Ιστορικού Ομίλου Νάξου «ΑΡΣόΣ», όπου ο Ολλανδός ιστορικός Μπεν Σλοτ αναφέρει πως μια καινούργια χρήση του σμυριγλιού σε σκόνη υπήρξε σημαντική για την κατασκευή οπτικών φακών για τα τηλεσκόπια. Ο Ολλανδός μαθηματικός και αστρονόμος Κρίστιαν Χούχενς βελτίωσε σε μεγάλο βαθμό χάρη σε αυτή τη σκόνη τους φακούς με τους οποίους έκανε πολλές αστρονομικές ανακαλύψεις, όπως τα δαχτυλίδια του πλανήτη Κρόνου.
.
Χρονολόγιο – Οι σημαντικότεροι σταθμοί
20 Μαΐου 1304: Σε νοταριακό έγγραφο αναφέρεται μεταφορά σμύριδας από τη Νάξο στην Κρήτη.
1625: Σε έγγραφο καταγράφεται η πρώτη πληροφορία για εμπορία σμύριδας. Αναφέρεται εντολή αγοράς σμύριδας 200.000 κουϊνταλίων.
1719: Οι αγρότες της κεντρικής και ορεινής Νάξου στασιάζουν κατά των φεουδαρχών και ζητούν το σμυρίγλι να επανέλθει στους κοπιαστάδες. Οι Φράγκοι απαντούν ότι το σμυρίγλι τους ανήκει.
1780: Με φετφά του Καπουδάν πασά παύει οριστικά η εξουσία των φράγκων φεουδαρχών πάνω στο σμυρίγλι και αναγνωρίζεται για πρώτη φορά στους σμυριγλάδες το «προνόμιο» της ιδιοκτησίας του σμυριγλιού.
1812: Ο ναξιώτης έμπορος Χατζή-Βασίλης Λάσκαρης νοικιάζει από τους δημογέροντες των χωριών το αποκλειστικό δικαίωμα εξαγωγής της σμύριδας.
1824: Η Προσωρινή Διοίκηση καταργεί το «προνόμιο» των κατοίκων των σμυριδοχωριών, ακυρώνει το ενοικιαστήριο του Λάσκαρη και νοικιάζει για λογαριασμό του κράτους το δικαίωμα πώλησης της σμύριδας.
1828: Τα σμυριδωρυχεία κηρύσσονται κρατική ιδιοκτησία.
1830: Η σμύριδα τίθεται ως υποθήκη και παραχωρείται με τα εισοδήματά της στην Εθνική Τράπεζα για την εξασφάλιση της ύπαρξής της.
17 Ιουλίου 1852: Ψηφίζεται για πρώτη φορά νόμος στη Βουλή, με τον οποίο ορίζεται ότι το σμυρίγλι εξορύσσεται και διατίθεται αποκλειστικά για λογαριασμό του κράτους.
28 Απριλίου 1898: Τα ορυχεία σμύριδας εκχωρούνται στη Διεθνή Επιτροπή Ελέγχου.
1912-1913: Ξεσπά η μεγαλύτερη και πιο μαχητική απεργία των σμυριδεργατών στον Λυώνα, που κράτησε 18 μήνες. Στη διάρκεια της απεργίας έγινε ένοπλη σύγκρουση με άντρες της Χωροφυλακής όταν επιχειρήθηκε η μονομερής παραλαβή της σμύριδας.
1915: Ψηφίζεται στη Βουλή ο κανονισμός της σμύριδας.
3 Αυγούστου 1916: Ιδρύεται το «Σωματείον Σμυριδορυκτών Όρμου Λυώνος» με πρωτεργάτη τον Κωνσταντίνο Α. Μανωλά ή Μπολσεβίκο.
1926-1929: Κατασκευή του εναέριου σιδηροδρόμου από τα ορυχεία της Στραβολαγκάδας προς τον όρμο της Μουτσούνας.
28 Φεβρουαρίου 1960: Διοργανώνεται στην Κόρωνο συλλαλητήριο με αίτημα την κατασκευή εργοστασίου επεξεργασίας της σμύριδας. Παρών στο συλλαλητήριο ήταν και ο Νικηφόρος Μανδηλαράς, νομικός σύμβουλος των σμυριδεργατών.
1973: Η χούντα καταργεί το «προνόμιο» εξόρυξης και διάθεσης στο κράτος της σμύριδας, που είχαν οι κάτοικοι των σμυριδοχωριών. Η κατάργηση προβλέπεται να αρχίσει να εφαρμόζεται από το 1979.
1977: Πολύμηνη απεργία των σμυριδεργατών.
Δεκέμβριος 1978: Με νομοθετική ρύθμιση ακυρώνεται η χουντική διάταξη του καταργούσε το «προνόμιο» των σμυριδεργατών.
27 Σεπτεμβρίου 1987: Στη θέση Ασμυρίγλες γίνονται σοβαρά επεισόδια μεταξύ Απεραθιτών και Κορωνιδιατών σμυριδεργατών, για την ιδιοκτησία του ορυκτού της περιοχής.
10 Οκτωβρίου 1987: Κατατίθεται στη Βουλή τροπολογία με την οποία προβλέπεται η αξιοποίηση της σμύριδας και η αλλαγή στο ασφαλιστικό καθεστώς των σμυριδεργατών.
20 Οκτωβρίου 1987: Μετά από δυναμικές αντιδράσεις των σμυριδεργατών, η κυβέρνηση αποσύρει τη νομοθετική ρύθμιση από τη Βουλή.
21 Νοεμβρίου 1989: Ο εναέριος σιδηρόδρομος, ο οποίος βρίσκεται εκτός λειτουργίας από το 1982, κηρύσσεται από υπουργείο Πολιτισμού ιστορικό και διατηρητέο μνημείο.
2019-2023: Τα ορυχεία παραμένουν κλειστά, ύστερα από απόφαση της Επιθεώρησης Μεταλλείων Νοτίου Ελλάδος.
24 Νοεμβρίου 2023: Με το άρθρο 48 του Ν. 5069 η κυριότητα των σμυριδορυχείων της Νάξου περνά στον δήμο Νάξου και Μικρών Κυκλάδων.Το πλήρες χρονολόγιο μέχρι το 2000 βρίσκεται στον Β’ τόμο της Νεότερης Ιστορίας της Νάξου 1800-2000, του Νίκου Λεβογιάννη, φιλόλογου, πρώην βουλευτή και υφυπουργού Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων
.
Σύμφωνα με τα διαθέσιμα στοιχεία του ΙΓΜΕ, τα εκτιμώμενα αποθέματα σμύριδας στις περιοχές της Κορώνου και της Απειράνθου εκτιμώνται σε περίπου 0,5 εκατ. τόνους, με ανώτατη, μη επιβεβαιωμένη εκτίμηση τους 1,6 εκατ. τόνους.
Με πλήθος νόμων, διαταγμάτων και υπουργικών αποφάσεων να την συνοδεύουν, η σμύριδα μέσα της έκρυβε εκτός από το σκληρό κουρούνδιο και πολιτική. Αυτή την απάντηση, όπως αναφέρει ο Νίκος Λεβογιάννης στη Νεότερη Ιστορία της Νάξου, έδωσε ο Κουντουραμανώλης, ένας υποψήφιος σμυριδορύκτης, όταν ρωτήθηκε τι περιέχει μέσα το σμυρίγλι, θέλοντας να καυτηριάσει τις πελατειακές σχέσεις που δημιουργούνταν από το κρατικό μονοπώλιο διάθεσης του «σμυριγλιού», όπως είναι γνωστή η σμύριδα στη Νάξο.
.
.
Από το 2019 τα ορυχεία παραμένουν κλειστά για λόγους ασφαλείας. Με απόφαση της κυβέρνησης (άρθρο 98, παράγραφος 2 του ν. 4685/2020) οι σμυριδορύκτες απασχολούνται στη διαλογή της ήδη εξορυγμένης σμύριδας παραδίδοντας 150 στατήρες (56,44 κιλά ο ένας) σμύριδας β΄ ποιότητας στο κράτος, που ισούται με εβδομήντα πέντε ημέρες ασφάλισης.
Νέα δεδομένα
Η ψήφιση του άρθρου 48 δημιούργησε μεγάλη αναστάτωση στους σμυριδεργάτες καθώς δεν υπήρχε σχετική προειδοποίηση, ούτε προηγήθηκε κάποιο έκτακτο δημοτικό συμβούλιο για το θέμα. Στις 13 Νοεμβρίου 2023 ολοκληρώθηκε η σχετική διαβούλευση για το πολυνομοσχέδιο και, όπως μπορεί να δει κανείς στη σχετική σελίδα, δεν υπάρχει κανένας σχολιασμός, ενώ δεν αναφέρεται πουθενά η λέξη «σμύριδα».
Ο δήμαρχος Νάξου και Μικρών Κυκλάδων Δημήτρης Λιανός στη συνάντησή μας απάντησε σχετικά με τη διαβούλευση πως «ήδη απ’ το 2020 το συζητούσαμε δημόσια. Η διαβούλευση γίνεται χρόνια, ξεκίνησε από το 2015 μετά από πρόταση Σκουρλέτη που είχε πει να γίνει συνεταιρισμός». Πράγματι, όλα αυτά τα χρόνια με διάφορες αφορμές, γίνονταν αναφορές για τη μεταβίβαση των σμυριδωρυχείων στον δήμο, χωρίς όμως να υπάρχει τίποτα χειροπιαστό στον ορίζοντα.
Ο Λιανός ωστόσο συμπληρώνει: «Δεκαπέντε μέρες πριν ψηφιστεί ο νόμος κάλεσα τους δικηγόρους των σμυριδορυκτών, το σωματείο, και ενημέρωσα. Δεν είπαν να μην τα πάρει ο δήμος, δεν ήταν αρνητικοί, το έχουν κατανοήσει πια, ωρίμασε η ιδέα. Πόσο να συζητήσουμε, το συζητάμε από το 2020», καταλήγει.
.
.
Ο Μιχάλης Πάσουλας, πρώην πρόεδρος του Σωματείου και πρόεδρος του Σκαδού επί 36 χρόνια, επιβεβαιώνει τη συνάντηση με τον δήμαρχο, ωστόσο προσθέτει: «Συναντηθήκαμε 15 άτομα και τα επτά ήταν απ’ το συμβούλιο του Σωματείου. Και ήταν μόνο οι σμυριδορύκτες της Κορώνου, από κανένα άλλο χωριό. Χωρίς δικηγόρους. Ζητήσαμε να μην καταργηθεί το προνόμιο. Μόνο τα έξι χωριά να έχουν δικαίωμα στην εξόρυξη, όπως ισχύει από το 1935.
Ο Πασούλας ασκεί κριτική για την ταχύτητα με την οποία ψηφίστηκε η νέα ρύθμιση. Επιπλέον, αναφέρεται σε αιτήματα του Σωματείου που δεν ελήφθησαν υπ’ όψη, όπως την αύξηση της ετήσιας επιδότησης από το κράτος από 160 σε 500.000 ευρώ για τα τρία χρόνια της μεταβατικής περιόδου, αλλά και την επιμήκυνση της σε 6 έτη τουλάχιστον. Το Σωματείο ζήτησε πριν παραδοθεί η διαχείριση των ορυχείων στον δήμο, αυτός να έχει διεκπεραιώσει τις υποχρεώσεις του αποδίδοντας στο εργοστάσιο επεξεργασίας σμύριδας τους τόνους που οφείλει. Αυτοί υπολογίζονται χοντρικά σε 20-25 τόνους, σε σύνολο 40 τόνων που προπλήρωσε το εργοστάσιο.
Οι σμυριδεργάτες, κυρίως της Κορώνου και της Απειράνθου, στη συνέλευση που έγινε εσπευσμένα στις 19/11/2023 αποφάσισαν ομόφωνα να ζητήσουν από τη Βουλή και την κυβέρνηση να αποσυρθεί το σχετικό άρθρο, να ασφαλιστούν οι σμυριδεργάτες για το 2023, όπως πέρυσι, και να αρχίσει ένας ουσιαστικός διάλογος για τη σμύριδα και το μέλλον της. Όμως το άρθρο ψηφίστηκε με κυβερνητική πλειοψηφία στις 24 Νοεμβρίου χωρίς καμία αλλαγή ή προσθήκη.
Επιχειρήσαμε να μιλήσουμε για το θέμα με τον πρόεδρο του Συνδέσμου Σμυριδορυκτών Όρμου Λυώνα Νάξου, Γιώργο Σιδερή, που εκπροσωπεί, όπως δήλωσε στην Επιτροπή της Βουλής, «περίπου 300-350 άτομα», όμως αυτό δεν κατέστη δυνατόν λόγω ανειλημμένων υποχρεώσεών του.
.
.
Παρατηρήσεις-επί-σχεδίου-τροπολογίας-Δήμος-Νάξου-και-Μικρών-Κυκλάδων
.
Το εργοστάσιο επεξεργασίας
Το εργοστάσιο επεξεργασίας σμύριδας στη Νάξο βρίσκεται στην περιοχή της Απειράνθου και ξεκίνησε να λειτουργεί το 2008. Το έστησε ο Αντώνης Αυγερινός, Ναξιώτης με καταγωγή από την Απείρανθο, που παλαιότερα εκτελούσε μεταφορές σμύριδας για ένα εργοστάσιο που έκλεισε. «Από την στιγμή που δεν υπήρχε εργοστάσιο στο νησί, κάποιος έπρεπε να το κάνει» μας λέει.
«Από το εργοστάσιο η σμύριδα φεύγει στη μορφή που ζητάει ο πελάτης» λέει ο Αυγερινός στις Βιώσιμες Κυκλάδες. «Πελάτες έχω σε όλο τον κόσμο. Ανάλογα τη χρήση που θέλουν να κάνουν, ζητούν τη σμύριδα σε σκόνη, σε ρυζάκι ή σε πιο χοντρό. Έχει αξία η σμύριδα, αλλά έτσι όπως είναι το σημερινό καθεστώς δεν μπορεί να βγάλει τα έξοδά της» μας λέει.
«Κάθε χρόνο τα σμυριδωρυχεία ανοίγουν μέσα στα Χριστούγεννα για 10-15 μέρες. Αναγκάζονται έτσι οι σμυριδεργάτες να μαζεύουνε σαβούρα για να βάλουν τα ένσημά τους. Για να γίνει διαλογή καλή και να δουλέψουν οι σμυριδεργάτες στα μεταλλεία μέσα, αυτό [η λειτουργεία των μεταλλείων] απαιτείται να γίνεται όλο χρόνο».
Η πίεση ώστε κάθε χρόνο να παραδίδεται κάποια ποσότητα για να εξασφαλίζουν τα 240 ένσημα που χρειάζονται οι σμυριδεργάτες δεν αφήνει περιθώρια για βελτίωση της ποιότητας και για τον βιοπορισμό των εργατών, λέει ο Αυγερινός. «Δεν μπορεί να ζήσει ένας σμυριδεργάτης από την σμύριδα. Τίποτα δεν παίρνει, μόνο τα ένσημα και το πολύ 120 ευρώ ανάλογα με το τι δίνει».
Ένας άλλος λόγος για την κακή ποιότητα της σμύριδας είναι οι πολιτικές πιέσεις. «Ο εκάστοτε πολιτικός μπορεί να δώσει εντολή να πάρουν την σμύριδα κάποιου που δεν είναι καλή. Διαχρονικά γίνεται. Κι αυτό χαλάει την ποιότητα» εκτιμά ο Αυγερινός.
.
.
..
Ο Λεονάρδος Χατζηανδρέου, επικεφαλής της μείζονος αντιπολίτευσης στον Δήμο, διαφωνεί με τη διαπραγματευτική προσέγγιση του Λιανού. «Θα έπρεπε να διαπραγματευτεί διαφορετικά και να πάρει αντισταθμιστικά οφέλη για τον Δήμο γενικότερα, αφού το κράτος απαλλάσσεται από το σμυρίγλι. Μια σειρά από χρηματοδοτήσεις, για παράδειγμα που θα αφορούσαν υποδομές στο νησί, λιμάνι, οδικό δίκτυο κάτι, όχι έτσι, να αναλάβεις αλλά να μην πάρεις τίποτα».
Ο ίδιος διακρίνει στον νόμο κι ένα «σκοτεινό» σημείο, όπως το αποκαλεί. Ο καθορισμός από τον εκάστοτε υπουργό Περιβάλλοντος και Ενέργειας της ποιότητας της σμύριδας που θα εξορύσσεται αφήνει ανοικτό το ενδεχόμενο, σύμφωνα με τον Χατζηανδρέου, η επιλογή να γίνεται και με κομματικά κριτήρια. «Αυτά γινόντουσαν πριν από δεκαετίες, παλαιότερα» τόνισε, αναφερόμενος εμμέσως στις διακρίσεις κατά αριστερών σμυριδορυκτών στη μετεμφυλιακή περίοδο. «Δεν μπορεί όμως να υπάρξει υπόνοια πως θα συμβεί ξανά κάτι τέτοιο» καταλήγει.
Φθορά πολιτιστικής κληρονομιάς
Πέρα από την οικονομική, υπάρχει μία ακόμα κρίσιμη διάσταση σχετικά με τη ναξιώτικη σμύριδα: η διαχείριση της πολιτιστικής κληρονομιάς. Τα ορυχεία αποτελούν παγκόσμια βιομηχανική κληρονομιά, που έχει όμως αφεθεί στην τύχη της και ρημάζει κάθε χρόνο ολοένα και περισσότερο.
Η Βορειοανατολική Νάξος, με μεγάλο υψόμετρο και ορεινούς όγκους να περικυκλώνουν τα χωριά της, είναι πιο απομονωμένη, ενώ το οδικό δίκτυο είναι σε κακή κατάσταση. Χωρίς καλλιεργήσιμες εκτάσεις, οι κάτοικοι δεν είχαν πολλές διεξόδους επιβίωσης. Για δεκαετίες (μέχρι και τη δεκαετία του ’80 περίπου), η εξόρυξη σμύριδας αποτελούσε οικονομική διέξοδο. Με την σταδιακή εγκατάλειψη της δραστηριότητας, τα σμυριδοχώρια άρχισαν να ερημώνουν, με τους κατοίκους να κατεβαίνουν στην Χώρα ή να μεταναστεύουν στην Αθήνα. Είναι ενδεικτικό ότι τη δεκαετία του 1950 υπήρχαν περισσότεροι από 3.000 σμυριδορύκτες από τα έξι σμυριδοχώρια, ενώ σήμερα ο συνολικός πληθυσμός των κατοίκων των χωριών αυτών είναι 1.525 άνθρωποι, σύμφωνα με την τελευταία απογραφή, ενώ οι εγγεγραμμένοι σμυριδορύκτες είναι λιγότεροι από τετρακόσιοι.
Ο Νίκος Χουζούρης, σμυριδεργάτης και πρώην πρόεδρος της κοινότητας Κορώνου, όταν η ορεινή Νάξος ανήκε στον δήμο Δρυμαλίας (σχέδιο Καποδίστριας), αναφέρει πως όλη η περιοχή είναι γεμάτη ορυχεία. «Μετά τα ορυχεία που σχόλαγαν η δουλειά δεν σταματούσε. Πήγαιναν στις λίγες πατάτες ή ντομάτες που καλλιεργούσαν, ή μάζευαν ξύλα για το χειμώνα», λέει χαρακτηριστικά. «Αυτά ήταν όλα που μπορούσες να έχεις» συμπληρώνει.
.
.
Είναι χαρακτηριστικό ότι το κλείσιμο των ορυχείων στην Κατοχή 1941-44 είχε ως συνέπεια να πεθάνουν από την πείνα 377 άτομα στην Κόρωνο και 135 στο Σκαδό. «Τα νύχια τον εργατών τότε είχαν χαθεί απ’ τα δάχτυλα, είχαν φαγωθεί από τη διαλογή του πολύ μικρού κόκκου σμυριγλιού», λέει ο Χουζούρης αναφερόμενος στη ζωή των εργατών τότε. «Αργούσε ο πατέρας μου να γυρίσει το βράδυ κι έβλεπα τη μάνα μου να κλαίει γιατί φοβότανε πως έχει σκοτωθεί στα ορυχεία. Δύσκολη ζωή…».
Ο Χουζούρης μας ξεναγεί στα ορυχεία και στις συνοδευτικές εγκαταστάσεις. Στον σταθμό της Στραβολαγκάδας βρίσκεται η μια από τις δυο μηχανές Blackstone από όπου ξεκινά η φόρτωση στον εναέριο, ένα είδος τελεφερίκ με βαγονέτα, που ήρθε να λύσει το πρόβλημα μεταφοράς του σμυριγλιού για τέσσερις δεκαετίες. Διανύοντας εννιά χιλιόμετρα, κατέληγε στην Μουτσούνα, όπου βρίσκονταν οι κρατικές αποθήκες της σμύριδας. Εκεί ζυγίζονταν και φορτώνονταν στα καράβια.
Ο εναέριος σιδηρόδρομος, όπως αποκαλείται, αποτελεί ιστορικό διατηρητέο μνημείο από τον Νοέμβριο του 1989. Η κατασκευή του ολοκληρώθηκε το 1929 και επίσημα λειτούργησε το 1930, αποτελώντας ένα μικρό τεχνολογικό θαύμα της εποχής. Η λειτουργία του σταμάτησε οριστικά το 1982, όταν πια η μεταφορά του μεταλλεύματος γίνονταν με φορτηγά.
To σύστημα μεταφοράς έχει υποστεί μεγάλη φθορά ενώ έχουν κλαπεί πολλά από τα βαγόνια του σε όλο το μήκος της γραμμής (είτε πουλήθηκαν, είτε κατέληξαν σε στάνες). Καμία λύση δεν μπόρεσε να βρεθεί για τη φύλαξή του, ενώ σύμφωνα με τον δήμαρχο Δημήτρη Λιανό, αποτελούσε περιουσία του ΥΠΕΝ και ο Δήμος δεν μπορούσε να κάνει τίποτα για τη συντήρησή του.
Τις τελευταίες δεκαετίες έγιναν διάφορες απόπειρες αναζωογόνησης της περιοχής και διαφύλαξης των εγκαταστάσεων, με πενιχρά αποτελέσματα. Το 1998 συστάθηκε η ΑΡΙΑΔΝΗ ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΗ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΝΑΞΟΥ Α.Ε. Η εταιρεία, με τη συμβολή του ΕΜΠ, ανέλαβε την ανέγερση Βιομηχανικού Πάρκου που θα λειτουργούσε ως ανοικτό μουσείο.
Τότε ξεκίνησαν δύο προγράμματα (Leader ΙΙ και Medstone), που περιλάμβαναν δράσεις για τη διάσωση των εγκαταστάσεων και τη μετατροπή τους σε πόλο έλξης για φοιτητές, που θα μπορούσαν να κάνουν την έρευνά τους στην περιοχή. Παράλληλα, θα αναπτύσσονταν ήπιες μορφές τουρισμού, που θα τόνωναν την τοπική οικονομία και θα κρατούσαν τους κατοίκους στα χωριά.
Η Χριστίνα Ευθυμιάτου, χημικός μηχανικός και συντονίστρια στην ΑΡΙΑΔΝΗ ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΗ, λέει για τις εγκαταστάσεις ότι ήταν «ένα μοναδικό και σημαντικό μνημείο, μ’ έναν εναέριο που ήταν θαύμα πως στήθηκε μέσα στα κακοτράχαλα βουνά. Υπήρξαν τότε συνεργασίες ανάμεσα σε χωριά όπως σ’ αυτό της Κορώνου και της Απειράνθου, ίσως για πρώτη φορά στα χρονικά παρά τις διάφορες κόντρες που είχαν υπάρξει στο παρελθόν με διάφορες αφορμές γύρω απ’ το σμυρίγλι».
Τα έργα του Leader, παρατηρεί η Ευθυμιάτου, ήταν μικρής κλίμακας. «Στα σχέδια υπήρχε ακόμα η δημιουργία μουσείου στη Σαραντάρα και μετά να γίνει επισκέψιμο το ορυχείο Σαραντάρα για κάποια μέτρα. Πάνω σ’ αυτά θα φτιάχναμε τα επόμενα». Τόσο αυτό το πρόγραμμα, όσο και το Medstone, που εστίαζε στην ξερολιθιά, δεν προχώρησαν, λόγω προβλημάτων στην αναπτυξιακή και της έλλειψης ενδιαφέροντος των επόμενων δημοτικών αρχών.
.
.
Ο Νίκος Μπελαβίλας, αρχιτέκτων-μηχανικός που συμμετείχε σε σχετική ερευνητική ομάδα στα τέλη της δεκαετίας του ’90, λέει στις Βιώσιμες Κυκλάδες πώς θα μπορούσαν τα ορυχεία και ο εξοπλισμός να έχουν συντηρηθεί και αναδειχθεί, «δίνοντας τη δυνατότητα να δημιουργηθεί μία σύγχρονη διαδρομή ιστορικού τουρισμού με αφετηρία την Μουτσούνα και κατάληξη τον Λυώνα». «Έκανα μια ακόμα προσπάθεια και το 2009, ωστόσο κανείς δεν ασχολήθηκε» λέει ο Μπελαβίλας. Στη Σέριφο, αντιθέτως έτυχε αποδοχής ανάλογη μελέτη κατόπιν πρότασης της τοπικής αυτοδιοίκησης.
Το ΙΓΜΕ ,τέλος, πραγματοποίησε μια μελέτη σκοπιμότητας εκμετάλλευσης της σμύριδας και ήπιας τουριστικής ανάπτυξης το 2018. Ούτε αυτή όμως προκάλεσε ιδιαίτερο ενδιαφέρον.
.
.
Μετέωρο μέλλον
Τον Σεπτέμβριο του 2023 έγινε γνωστό μέσω δημοσιεύματος πως έχει εγκριθεί κονδύλι 250.000 ευρώ προκειμένου να γίνουν οι πρώτες επισκευές. Η προκήρυξη διαγωνισμού για την επιλογή της εταιρείας που θα αναλάβει τις επισκευές στο ιστορικό βιομηχανικό μνημείο αναμενόταν να δημοσιευθεί πριν το τέλος του 2023, με στόχο να επιλεγεί η εταιρεία και να ολοκληρωθούν οι εργασίες στις αρχές του 2024. Ωστόσο μέχρι σήμερα δεν υπάρχει κάποια νεότερη εξέλιξη στο θέμα.
Ο δήμαρχος Νάξου και Μικρών Κυκλάδων Δημήτρης Λιανός είναι αισιόδοξος πως το 2024 θα ανοίξουν ξανά τα ορυχεία. «Έχει εκδοθεί η σχετική ΑΕΠΟ το 2022 και εντός του έτους περιμένουν να ξεκινήσει η εξόρυξη», λέει στις Βιώσιμες Κυκλάδες (όχι όμως για τις στοές, «καθώς εκεί χρειάζονται επιπλέον μέτρα ασφαλείας», τονίζει). Όπως λέει ο δήμαρχος, η εκ νέου λειτουργία θα βασιστεί στη μελέτη που ο Κωστής Χατζηδάκης, ως υπουργός Ενέργειας και Περιβάλλοντος, είχε αναθέσει στην Ernst & Young στα τέλη του 2020.
Όπως αποκαλύπτεται σε πρόσφατο δημοσίευμα, σύμφωνα με τη μελέτη είναι δυνατή η κερδοφόρα λειτουργία των σμυριδωρυχείων και εξετάζονται δύο σενάρια: είτε η δημιουργία μιας συμμετοχικής εταιρείας με τους σμυριδορύκτες ως μετόχους, είτε μια αμιγώς δημοτική εταιρεία. Βασικό σημείο του σχεδίου που προτείνεται είναι ότι δεν θα πωλείται πια ανεπεξέργαστο προϊόν, αλλά το σύνολο της παραγωγής θα μεταποιείται σε κοκομετρία, στο ανάλογο δηλαδή μέγεθος που επιθυμεί ο εκάστοτε αγοραστής.
.
.
Αν επικρατήσει το σενάριο της συμμετοχικής εταιρείας, το «προνόμιο» που ισχύει από το 1935 θα αντικατασταθεί σταδιακά από την καταβολή μερισμάτων της νέας εταιρείας στους σμυριδορύκτες, όπως προβλέπει η μελέτη. Παράλληλα, προβλέπεται η δημιουργία μουσείου ώστε να διασωθούν οι εγκαταστάσεις.
Το 2013, ο –καταγόμενος από την Απείρανθο– Μανώλης Γλέζος, με αφορμή συζήτηση στη Βουλή επί του νομοσχεδίου για τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας και του άρθρου που αφορούσε την τιμή της σμύριδας Νάξου, είχε πει: «Κάτω τα χέρια από τη σμύριδα». Έντεκα χρόνια μετά η σμύριδα έρχεται σε χέρια οικεία, αφού ο δήμος Νάξου αναλαμβάνει την διαχείριση της. Ωστόσο, ανάμεσα στους σμυριδορύκτες, η ανησυχία για την τύχη της, που είναι άρρηκτα δεμένη με τη δική τους, εντείνεται.
Πηγή: sustainablecyclades.gr/Ειρήνη Προμπονά
Κεντρική εικόνα: Τα ορυχεία στη Στραβολαγκάδα όπου θα γινόταν το Βιομηχανικό Πάρκο. [Ειρήνη Προμπονά]
.
«Βιώσιμες Κυκλάδες-Sustainable Cyclades», είναι το νέο εγχείρημα της «Πρωτοβουλίας για τη Δημοσιογραφία» που υποστηρίζεται από το inside story. Το project θα αναδείξει τα πολλαπλά ζητήματα βιωσιμότητας που αντιμετωπίζουν οι Κυκλάδες, από την αδυναμία ζωτικών υποδομών για να ανταπεξέλθουν στην πληθυσμιακή έκρηξη του καλοκαιριού ως την αλλοίωση του τοπίου και τις ελλιπείς δημόσιες υπηρεσίες που είναι διαθέσιμες στους νησιώτες.