Ένα ακόμα δελτίο καταγραφής δημοσίευσε χθες η Ομάδα ΒΙ.Δ.Α. που αφορά την βιομηχανική δραστηριότητα στη Νάξο τον 20ο αιώνα. Το δελτίο καταγραφής υπογράφουν τα μέλη της ομάδας Πέτρος Αναματερός και Κώστας Μαυρογιάννης με την συνεισφορά της Ντίνας Μουτάφη.
Το δελτίο καταγραφής αφορά το “Εργοστάσιον Κονσερβοποϊας Νάξου” Δημήτρη Ζερβού που λειτουργούσε από το 1939 έως την Κατοχή και επεξεργάζονταν φρούτα και λαχανικά της Νάξου. Δυστυχώς από το εργοστάσιο όπως μας πληροφορεί η ομάδα ΒΙ.Δ.Α. δεν διασώζεται ούτε κάποιο κτίσμα, ούτε ο εξοπλισμός.
ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΟΝ ΚΟΝΣΕΡΒΟΠΟΙΪΑΣ Δ. ΖΕΡΒΟΥ (1939 – Κατοχή)
Την παλαιότερη γνωστή αναφορά επεξεργασίας και παρασκευής «δι’ άλμης ή σακχαροποίησης φλοιών διαφόρων οπωρών» στη Νάξο την έχουμε από το Ν. Δεμαθά το έτος 1876 για το «αξιόλογον εργοστάσιον του κ. Ζ. Ζερλέντη» (1). Από τότε, εξήντα χρόνια έπειτα δεν υπάρχει καμία αξιόλογη προσπάθεια ίδρυσης εργοστασίου κονσερβοποιίας. Πράγμα περίεργο για ένα νησί που φημίζεται ως το πιο πλούσιο των Κυκλάδων σε καλλιέργεια και παραγωγή οπωροκηπευτικών. Κάποιες «δειλές» προσπάθειες, σύμφωνα με τον τοπικό Τύπο της εποχής, δείχνουν να έχουν αποβεί άκαρπες (2). Το σκηνικό αλλάζει το 1939 με την ίδρυση της «Κονσερβοποιίας Νάξου Δ. Ζερβού».
Το εργοστάσιο «…έθεσεν ήδη εις την διάθεσιν του κοινού τα πρώτα του προϊόντα, τα οποία είναι όχι μόνον αρίστης συσκευασίας και ποιότητος, αλλά και εξαιρετικώς ευθυνά» (3). Σε δυο ετικέτες περιτύλιξης κονσερβών (800 γραμμαρίων) που σώζονται και βρίσκονται σε ιδιωτική συλλογή, λαμβάνουμε την πληροφορία ότι τα προϊόντα αυτά είναι: στην μια ετικέτα «ντομάτες, μπάμιες, φασολάκια» (και στην ξένη γλώσσα: «tomates, bamies, haricots») και στην άλλη ετικέτα «βερύκοκο, ροδάκινο, κίτρο, αχλάδι, νεράτζι, δαμάσκηνο, βύσσινο (και στην ξένη γλώσσα: abricot, peche, gedrat, poire, bigarade, prune, cerise»). Τα προϊόντα αυτά παρουσιάζονται –εκτός της γραφής τους– εικονογραφημένα με ένα κεφαλαίο κόκκινο μονόγραμμα «Ζ» σε κίτρινο πλαίσιο στο μέσο και άνωθεν αυτών.
Το λογότυπο έχει ενδιαφέρον! Το μονόγραμμα «Ζ» βρίσκεται εντός κίτρινου αναστρεφόμενου τριγώνου που σχηματίζεται από αντικριστά και αντίστροφα μεταξύ τους σύμβολα «γραμμής ρεύματος», που ίσως έτσι να δηλώνεται ο εξηλεκτρισμός του εργοστασίου. Ή αλλιώς με αντικριστά και αντίστροφα μεταξύ τους σύμβολα «κεραυνού» που, σε σχέση με το κεφαλαίο «Ζ», να υποδηλώνεται ο «Ζευς» (στον τόπο που γαλουχήθηκε τη Νάξο) σε αντιπαραβολή με το επώνυμο του βιομήχανου Ζερβού.
Αριστερά της ετικέτας, το «ΣΗΜΑ ΚΑΤΑΤΕΘΕΝ» συμπληρώνεται με την εικόνα ενός βρακοφόρου – πιλοφόρου αγρότη, εργάτη της γης, να χειρίζεται ένα ησιόδειο άροτρο και όλα αυτά έχοντας ως φόντο το βράχο με την Πορτάρα. Κάτω δεξιά, αναγράφεται η καλλιτεχνική υπογραφή του δημιουργού της ετικέτας η οποία όμως υπογραφή είναι δυσανάγνωστη. Φαίνεται πάντως, το πρώτο γράμμα να είναι Νι κεφαλαίο.
Όπως διαπιστώνουμε από τις ετικέτες των συσκευασιών αλλά και από τα δημοσιεύματα του ναξιακού Τύπου η εταιρεία αναγράφεται σε όλες τις περιπτώσεις ως «Κονσερβοποιία Νάξου Δ. Ζερβός». Υπάρχει όμως μία περίπτωση, αναγραφής και έτερου προσώπου που συναντάμε στα Πρακτικά των Συνεδριάσεων της Κοινότητας Νάξου με ημερομηνία 29/7/1939 όπου κατόπιν «αιτήσεως της ενταύθα κονσερβοποιίας Ν. Πρωτονοτάριου & Δ. Ζερβού» της 30/6/1939 ζητούν την απαλλαγή των προϊόντων τους από την φορολογία (πληρωμή φόρου υπέρ Γυμνασίου) και τον τοκισμό κατά την εξαγωγή τους εκ του Λιμένος Νάξου.
Το Συμβούλιο απεφάνθη του ζητήματος εγκρίνοντας παμψηφεί την πλήρη απαλλαγή τους «προς στήριξην της Ναξιακής Βιομηχανίας» (4). Αυτή είναι η πρώτη αναφορά που γνωρίζουμε ότι υφίσταται η συγκεκριμένη βιομηχανία κονσερβοποιίας στη Νάξο και η μοναδική φορά που συναντάμε τον Ν. Πρωτονοτάριο μαζί με τον Δ. Ζερβό. Αλλος συσχετισμός των δύο δεν υπάρχει!
Ο Δημήτρης Ζερβός γεννήθηκε το 1876. Είχε άλλα δυο αδέρφια: τον Κωνσταντίνο (γεν. 1874) και τον Ιωάννη (γεν. 1878 τον οποίο συναντάμε ξανά το 1935 αγγειοπλάστη στο Χαλκί). Και οι τρεις παρουσιάζονται στην απογραφή του 1879 που έγινε για λογαριασμό του στρατού σε άρρενες έως 40 ετών (5). Οι Ζερβοί κατάγονται από το νησί της Σίφνου. Ο πατέρας τους Γεώργιος ήταν αγγειοπλάστης και ερχόταν συχνά στη Νάξο. Είναι γνωστό, ότι οι Σιφνιοί αγγειοπλάστες (κεραμείς ή τσικαλάδες στη ντοπιολαλιά) πηγαινοέρχονταν μεταξύ των δυο νησιών Σίφνο και Νάξο. Κάποιοι από αυτούς έμειναν μόνιμα στη Νάξο.
Ετσι έγινε και με τον Γεώργιο Ζερβό ο οποίος παντρεύτηκε και εγκαταστάθηκε μόνιμα στον Απόλλωνα, όπου και συνέχισε την τέχνη του αγγειοπλάστη. Στον Απόλλωνα γεννήθηκαν και τα τρία του αγόρια, δυστυχώς δεν γνωρίζουμε αν είχε κόρες, γιατί απογράφονταν μόνο οι άρρενες.
Όπως μας πληροφορεί ο Απολλωνιάτης Κώστας Ζερβός (ο πάππος του ήταν αδερφός του κονσερβοποιού): «ο πατέρας των Ζερβών ο Γεώργιος ήταν από τη Σίφνο και ερχόταν στη Νάξο και έφτιαχνε «τσουκάλια». Είχε παντρευτεί μια Ελίζα –λένε ότι είχε φτάσει 116 χρονών– από την Κωμιακή και έμεναν στον Απόλλωνα. Τη μάνα του ο Δημήτρης την πήρε στη Χώρα για να την προσέχει. Νοίκιαζε ένα χώρο εκεί και ήθελε να φτιάξει κονσέρβες με προϊόντα της Νάξου».
Ο Δημήτρης Ζερβός δεν ακολούθησε την κεραμική τέχνη όπως έκανε η υπόλοιπη οικογένεια. Φαίνεται ότι κατάφερε να σπουδάσει. Σε δημοσιευμένη λίστα του Ινστιτούτου Μεσογειακών Σπουδών από τα αρχεία του δήμου Ερμουπόλεως Σύρου απογράφεται ο Ζερβός Δημήτριος του Γεωργίου να επαγγέλλεται «χημικός» το 1910 (6). Ο πληροφοριοδότης μου, πράγματι το επιβεβαιώνει, επειδή «…του πηγαίνανε τα κρασιά, τα κοίταγε και τους έδινε φάρμακα». Δηλαδή, λάμβανε δείγματα κρασιού ή άλλου αποστάγματος για έλεγχο, όπου μετρούσε τα γράδα (7), την οξύτητα και έδινε συμβουλές για διάφορα προβλήματα ζύμωσης – παραζύμωσης, δυσάρεστων οσμών ή προσβολών από ασθένειες κ.ά.
Ωστόσο, ο πόλεμος καταστρέφει τα σχέδια των ανθρώπων. Στις 5 Μαΐου του 1941 ξεκίνησε η κατοχή στη Νάξο. Η ζωή στο νησί προσαρμόζεται σε νέες συνθήκες. Το εργοστάσιο υπολειτουργεί. Μόνο από μαρτυρίες και σωζόμενα έγγραφα μπορούμε να γνωρίζουμε πως (και αν) επιβίωσαν την ταραγμένη αυτή περίοδο οι άνθρωποι. Από ένα τεφτέρι εμπόρου, του Δ. Κορρέ στη Χώρα της Νάξου στις 16/7/1943 ο Δημ. Ζερβός αγοράζει 50 οκάδες πατάτα και 1 σακί (;) (δυσανάγνωστη γραφή) αξίας 5000 δραχμών (παρατίθεται φωτογραφία του τεκμηρίου που βρίσκεται σε ιδιωτική συλλογή).
Ένα περιστατικό επίσης, μας γίνεται γνωστό για τον ίδιο τον Ζερβό, μια μαρτυρία του Γεωργίου Ι. Σιδερή (αγωνιστή της Αντίστασης) ο οποίος καταζητούνταν από τη Γερμανική Διοίκηση Νάξου και μάλιστα είχε διαταχθεί η εκτέλεσή του. Πριν προλάβει το απόσπασμα να τον συλλάβει είχε ενημερωθεί από τέσσερα διαφορετικά άτομα για τον κίνδυνο που διατρέχει η ζωή του και έτσι κατάφερε να γλυτώσει. Ενας από τους ανθρώπους που τον ειδοποίησαν ήταν ο Δημήτριος Ζερβός, κονσερβοποιός Νάξου. Αυτό συνέβη στα τέλη Ιανουαρίου του 1944 (8) .
Το εργοστάσιο έχει παύσει την λειτουργία του και ο πόλεμος έχει πια τελειώσει. Από την εφημερίδα «Ναξιακά Νέα» (9) που κυκλοφορήθηκε το 1945 και με μεγάλο πρωτοσέλιδο άρθρο «Η Κονσερβοποιία στη Νάξο» σταχυολογήσαμε τα εξής αποσπάσματα, κυρίως αυτά που έχουν σχέση με το άτομο το ίδιο και την εργασία του, χωρίς να μπούμε σε λεπτομέρειες:
«…ξεφύτρωσε το 1939 στην πόλη της Νάξου με τους πιο καλούς οιωνούς ένα μικρό εργοστάσιο με άμεσο σκοπό να κονσερβοποιή μέρος έστω από την πλούσια παραγωγή του νησιού μας σε φρούτα προ παντός. Εκτοτε πέρασαν επτά ολόκληρα χρόνια, είναι αλήθεια χρόνια μαύρα τα περισσότερα γεμάτα πικρές αναμνήσεις και το βιομηχανικό αυτό φυτώριο δεν έβγαλε ανθούς…».
«Γιατί τα μηχανήματά του, που σ’ άλλους τόπους δίδουν ζωή, κίνησι και ευτυχία, κατάκεινται εδώ νεκρά, άψυχα σίδερα, χωρίς πνοή και δημιουργία; Ηυτυχήσαμε να ιδούμε ένα μέρος του εργοστασίου, την μηχανική κινητήριο δύναμή του. Μέσα στην νεκροταφειακή ακινησία των μηχανημάτων αντικρύσαμε και τον ιδεάτη και δημιουργόν της εργασίας, τον ρέκτη συμπολίτην μας κ. Ζερβόν. Στο ρυτιδωμένο πρόσωπό του άστραφταν δυο μάτια γεμάτα παράπονο, αλλά και ζωή και πείσμα και στο τσακισμένο απ’ την σκληρή βιοπάλη κορμί του διείδαμε μια μεγάλη καρδιά και μια ψυχή γεμάτη αγάπη για το νησί μας και θέλησι και πόθο για εργασία και για αγώνα δημιουργικό».
«Ο κ. Ζερβός ήλθε εδώ εις την Νάξο, ωπλισμένος με πείρα βιομηχανική πολύτιμη και επί πλέον με αρκούντα τεχνικόν οπλισμόν ικανόν ν’ αντεπεξέλθη εις τας ανάγκας και τας απαιτήσεις οιασδήποτε ποιοτικής και βιομηχανικής παρασκευής».
Ο αρθρογράφος προσπαθεί, ακόμη και με ρητορικά ερωτήματα, να εξηγήσει τους λόγους και τους παράγοντες που δεν επιτρέπουν την επαναλειτουργία της βιομηχανίας. Τα «ρίχνει» επίσης στην «κακομοιριά, την αθλιότητα και κακοριζικιά που απλώνεται στο ώμορφο νησί μας». Στην εκλογή επίσης, ικανού τεχνικού προσωπικού αλλά και στο κεφάλαιο κίνησης. «Το Ναξιακό κεφάλαιο έξω από τον μεταπρατισμό και ίσως και τον τοκογλυφισμό, δεν γνωρίζει φαίνεται άλλη πηγή κέρδους, άλλο τρόπο διαθέσεως και εκμεταλλεύσεως. Ετσι όμως δεν προκόβει ποτέ ένας τόπος. Σιγά σιγά μαραίνεται και σβήνει». Και τελειώνοντας: «Το Ναξιακό κεφάλαιο θα ξυπνήση από τον λήθαργό του και θα βρη τον δρόμο του, ακριβώς όπως ήρχισε πλέον να ξυπνά ο φτωχός και αναξιοπαθής Ναξιακός λαός». Υπογραφή: «Μς».
Ο Δ. Ζερβός διετέλεσε πρόεδρος της Λιμενικού Ταμείου όπως συνάγεται σε επιστολή που απέστειλε στην εφημερίδα «Ναξιακή Πρόοδο» με τίτλο: «Αι απόψεις της Λιμενικής για τον Ηλεκτροφωτισμόν» (10). Αυτό που ενδιαφέρει στην επιστολή αυτή, είναι ότι δεν υπήρχε παροχή ρεύματος από την Ηλεκτρική Εταιρεία (που διετύπωνε τις αξιώσεις της μέσω του Νομάρχη Κυκλάδων) και καθώς φαίνεται ούτε στο μέλλον θα υπάρξει. Το Λιμενικό Ταμείο δεν έχει τόσους πόρους ώστε να αποδεχθεί την αναλογία που υποχρεούται να καταβάλει μηνιαίως και «ο κ. Πρόεδρος της Κοινότητας προς τον οποίον κατέφυγα ίνα συνεννοηθώ δια την σύγκλησιν κοινής συνεδριάσεως Κοινότητας και Λιμενικής προς ρύθμισιν του ζητήματος τούτου μοι εδήλωσεν ότι ως έχουν σήμερον τα μηχανήματα του εργοστασίου παροχής ρεύματος δεν δύναται να εισηγηθή την σύναψιν συμβάσεως. Μετά πάσης τιμής Δημ. Ζερβός».
Και ένα ακόμα άρθρο με τίτλο: «Το Κονσερβοποιείο Ζερβού πρέπει να ενισχυθή» (11) ο συντάκτης γράφει:
«Στις παραμονές του πολέμου ιδρύθηκε στο νησί μας εργοστάσιο Κονσερβοποιίας από το Ζερβό. Ο πόλεμος, η κατοχή και η δυστυχία που εξακολουθή και μετά την απελευθέρωσή μας δεν του επιτρέπουν την λειτουργία του. Και όμως η ανάγκη της λειτουργίας του είναι επιβεβλημένη, γιατί η οικονομική σχεδόν ανασυγκρότηση των φρουτοπαραγωγικών κοινοτήτων του νησιού μας εξαρτάται από την κονσερβοποίηση των φρούτων (μπόλια) που είναι και ο μόνος οικονομικός τους πόρος. Εφέτος με τις κακοκαιρίες που δεν μπορούσαν να ταξιδεύσουν καΐκια για να εξαγάγουν φρούτα οι παραγωγοί μας κυριολεκτικά κατεστράφησαν. Με την κονσερβοποίηση των φρούτων όμως η καταστροφή θα περιοριζόταν στο ελάχιστο. Με την ενίσχυση από το κράτος του κ. Ζερβού για την επαναλειτουργία του εργοστασίου του ενισχύει και τους φρουτοπαραγωγούς και γενικά τους αγρότες του νησιού μας».
Τέλος, ο Ζερβός καταγράφεται στον Ναξιακό (Επαγγελματικό) Οδηγό του Ναξιακού Μέλλοντος το 1947 με την ιδιότητα «Βιομήχανος». Και το ίδιο έτος ανακοινώνεται ο θάνατός του, στο Ναξιακό Τύπο σε ηλικία 71 ετών (12) .
Η περίπτωση του Δημήτρη Ζερβού ίσως να χανόταν στη λήθη. Οφείλουμε να συνεχίσουμε την έρευνα γιατί ΔΕΝ έχει εντοπιστεί ακόμα το μέρος που υπήρχε το εργοστάσιο. ΚΑΙ, να βρούμε στοιχεία για τα άλλα μέλη της Σιφνέικης οικογένειας των Ζερβών που αφήσανε το στίγμα τους στη Νάξο με την κεραμική τους τέχνη.
(1) Δεμαθάς Χ. Νικόλαος, «Περί της Βιομηχανικής Προόδου εν Ελλάδι» στο: Ασώπιος Ειρηναίος (επιμ.), «Αττικόν Ημερολόγιον του έτους 1877, έτος ΙΑ’», εν Αθήναις εκ του Τυπογραφείου Παρνασσού, 1876, κεφ. «Απογραφικά» σ. 426. –Αναδημοσίευση σχετικού αποσπάσματος στο μπλογκ του «Ορεινού Αξώτη»: https://orinosaxotis.blogspot.com/2020/10/1874.html?fbclid=IwAR1uYeS4V7pxLuEQaJ-JNCk-fsPZj49bTUu-lCrh4-sGFcwJqHXMuv8ITYs
(2) «Πληροφορούμεθα ότι μεταξύ συμπολιτών μελετάται η ίδρυσις εταιρίας προς κονσερβοποιίαν των Ναξιακών φρούτων και λαχανικών. Εάν πραγματοποιηθή η ίδρυσις της εταιρίας ταύτης, οι εταίροι και μέτοχοι ταύτης θα τύχωσι της αιωνίας ευγνωμοσύνης του Λαού των νήσων μας», εφ.: «Ναξιακόν Βήμα» φ.11, 15/3/1931).
(3) Εφ. «Ναξιακόν Μέλλον φ. 66, 10/2/1940.
(4) «Βιβλίον Πρακτικών Συνεδριάσεων Κοινοτικού Συμβουλίου Νάξου» της 29/7/1939, «Ζήτημα 5ον», Αρχείο της Κοινότητας Νάξου (ΑΚΝ) 16 (1926-1939), ΓΑΚ-Παράρτημα Νάξου. Από τη φορολογία απαλλάσσονταν όλες οι γνωστές βιομηχανίες της εποχής, όπως για παράδειγμα: οι ποτοποιίες Βαλληνδρά & Προμπονά-Τζαννίνη, τα παγοποιεία Ψυλλάκη & Μαραβελίδη-Κορρέ καθώς επίσης και η μακαρονοποιία Σφυρόερα.
(5) Στην παρακάτω αποπομπή αναγράφονται ως γεννημένοι στην Κωμιακή. Οι απόγονοι ισχυρίζονται στον Απόλλωνα: https://orinosaxotis.blogspot.com/2013/06/1879_8892.html?fbclid=IwAR1VvJOyyu12MyuZgrW2nxUs_A-4X7fHho0cbWJPKXI0nF9gz4j-UVWwXnw
(6) Η λίστα αυτή επιμελήθηκε από το Γιώργο Μανωλά (Ορεινό Αξώτη), ο οποίος καταχώρισε τους Ναξιώτες και τις Ναξιώτισσες που έζησαν στην Ερμούπολη από το 1890 έως το 1940: https://orinosaxotis.blogspot.com/2019/06/1890-1940.html?fbclid=IwAR3u6hsD3ljhRJVEpKFQf2nyypSv_ENKmjZLSH-vWD8l1hOzCmgdFh0JE70
(7) Γράδα: ένα μέτρο της πυκνότητας της αλκοόλης των αποσταγμάτων παλαιότερων εποχών.
(8) Λεβογιάννης Ι. Νίκος: «Κωμιακή Νάξου», τόμος Γ’, Σύλλογος Κορωνίδας Νάξου, Αθήνα, 2005, σ.313.
(9) Εφ. «Ναξιακά Νέα» φ.12, 20/9/1945.
(10) Εφ. «Ναξιακή Πρόοδος» φ. 18, 4/11/1945.
(11) Εφ. «Ναξιακά Νέα» φ. 30, 4/7/1946.
(12) Εφ. «Ναξιακόν Μέλλον» φ. 30 (108), 20/9/1947.
ΠΗΓΕΣ
Αρχείο των ερευνητών
ΠΡΟΦΟΡΙΚΗ ΜΑΡΤΥΡΙΑ
1) Κώστας Ζερβός, κάτοικος Απόλλωνα Νάξου. Ο πάππος του ήταν αδελφός του κονσερβοποιού.
(2) Παναγιώτης Βικάτος, κάτοικος Πάτρας, δισέγγονος του κονσερβοποιού, ο οποίος διαθέτει τις ετικέτες από τις κονσέρβες.
Περισσότερα για την ομάδα ΒΙ.Δ.Α. θα βρείτε εδώ
Πηγή/Φωτογραφίες: ΒΙ.Δ.Α.