του Μιχάλη Φραγκίσκου*
Η λύση του σμυριδικού ήταν πάντα το ζητούμενο εδώ και δεκαετίες. Είναι ένα πολυσύνθετο πρόβλημα του νησιού μας, παράλληλο με την εγκατάλειψη της Ορεινής Νάξου, που από κινητήρια δύναμη της οικονομίας κάποτε, εξελίχθηκε μεταπολεμικά σε ένα πεδίο άσκησης μικροπολιτικής και συναλλαγών. Η σμύριδα Νάξου σταδιακά απαξιώθηκε στη διεθνή αγορά, κάτω από την αδιαφορία του «ιδιοκτήτη της» του κράτους. Αντί του απαιτούμενου εκσυγχρονισμού οι εγκαταστάσεις μετατράπηκαν σε διατηρητέα ερείπια. Τα τελευταία χρόνια λειτουργεί μόνο ως ασφαλιστικό καταφύγιο των «κατοίκων», με την εγγραφή τους στον «κατάλογο».
Μετά την μνημονιακή απόπειρα του 2012 να κλείσουν τα ορυχεία, το 2015 η κυβέρνηση του ΣΥΡΙΖΑ έθεσε σε προτεραιότητα την αναγέννηση των σμυριδωρυχείων, προτείνοντας την ίδρυση Κοινωνικής Συνεταιριστικής Επιχείρησης Συλλογικού και Παραγωγικού Σκοπού από τους σμυριδωρύκτες (πρόταση Σκουρλέτη). Συνοδευόταν από κρατική και ευρωπαϊκή χρηματοδότηση, αλλά μετά από διαβούλευση με τους εργαζόμενους απενεργοποιήθηκε. Με την κυβέρνηση της ΝΔ, από το 2020 παραμένουν τυπικά κλειστά για λόγους ασφαλείας.
Η μεταβίβαση των δικαιωμάτων του Δημοσίου
Με το νόμο 5069/2023 (άρθρο 48) που ψηφίστηκε προχθές το Δημόσιο μεταβιβάζει ξαφνικά τα δικαιώματα του για έρευνα, εκμετάλλευση, εμπορία της σμύριδας στο Δήμο Νάξου κ Μ.Κ.. Προφανώς η μεταβίβαση έγινε με μυστική προσωπική παρέμβαση-συμφωνία του δημάρχου με τους υπουργούς της κυβέρνησης, αφού δεν συζητήθηκε ποτέ στο Δημοτικό Συμβούλιο, στα Κοινοτικά Συμβούλια των χωρίων, σε συνελεύσεις των σωματείων και δεν έγινε καμία νύξη του θέματος στις πρόσφατες δημοτικές εκλογές.
Σημειώνεται ότι η εφαρμογή των όρων υγιεινής ασφαλείας και ορθολογικής εκμετάλλευσης, που προκύπτουν από τους νόμους και από τις εγκεκριμένες τεχνικές και περιβαλλοντικές μελέτες είναι υποχρεωτική. Από την εφαρμογή τους θα εξαρτάται το άνοιγμα των ορυχείων και από τη μη συμμόρφωση στις παρατηρήσεις των ελεγκτών θα εξαρτάται το κλείσιμο τους. Πρόκειται για τα απαραίτητα μέτρα που δεν υλοποίησε ποτέ το Δημόσιο λόγω κόστους και τώρα υποχρεώνεται να τα υλοποιήσει ο Δήμος Νάξου.
Η μεταβίβαση της ευθύνης για ένα τοπικό θέμα στην αντίστοιχη αυτοδιοίκηση, ανεξάρτητα από τον τρόπο και τη σκοπιμότητα που γίνεται, θα χαρακτηριζόταν κατ αρχάς θετική, ως σύμφωνη με την αρχή της εγγύτητας. Όταν όμως γίνεται για να αποποιηθεί το κράτος τις υποχρεώσεις του και δεν συνδέεται με ένα μελετημένο σχέδιο για την παραγωγική και κοινωνική ανασυγκρότηση ενός μεγάλου μέρους του Δήμου, της εγκαταλειμμένης Ο.Ν., που αφορά τη ζωή δημοτών, δεν συνοδεύεται με εγγυήσεις για εκσυγχρονισμό των ορυχείων, με ένα βιώσιμο παραγωγικό σχήμα εκμετάλλευσης, με γενναία χρηματοδότηση, με την παραχώρηση στο Δήμο και του μνημειακού πλούτου της σμύριδας, δεν μπορεί να χαρακτηρίζεται ως θετική. Περισσότερο χαρακτηρίζεται ως άγνοια κινδύνου του Δήμου για το βάρος που επωμίζεται.
Η μελέτη της Ernst & Young
Όπως όμως μας πληροφορεί το ψηφιακό μέσο «Mononews» από το 2020 το ΥΠΕΝ, σε συνεννόηση με τον Δήμαρχο, είχε αναθέσει στην εταιρία συμβούλων Ernst & Young μελέτη βιωσιμότητας μιας καθαρά δημοτικής επιχείρησης εκμετάλλευσης σμύριδας και μιας μεικτής με συμμετοχή σμυριδωρυκτών. Η μελέτη αυτή αποτέλεσε τη βάση του άρθρου 48 και της επιχειρηματολογίας του δημάρχου στα ΜΜΕ. Στηρίζεται σε προηγούμενες μελέτες, κυρίως στη μελέτη του ΙΓΜΕ (2018 για την ΚΟΙΝΣΕΠ). Προϋποθέτει την αξιοποίηση σύγχρονων τεχνικών εξόρυξης, την ασφάλεια στην εργασία και την επεξεργασία της σμύριδας. Αποτελεί μια χρηματοοικονομική ανάλυση που καταλήγει σε ενθαρρυντικά κερδοφόρα αποτελέσματα, ανάλογα το σενάριο ενδεικτικά από ένα ως δύο εκατομμύρια κέρδη το χρόνο.
Προϋπόθεση συμφώνα με τη μελέτη είναι οι «αλλαγές του κανονιστικού πλαισίου» και η «υλοποίηση των απαραίτητων κεφαλαιουχικών δαπανών», δηλαδή επενδύσεις 3,253εκ. (1,3εκ. ιδίων κεφαλαίων και 2εκ. δανειακών) στα ορυχεία – επεξεργασία και 800χιλ. στις μουσειολογικές υποδομές. Το μετοχικό κεφάλαιο του «εύρωστου δήμου» όπως χαρακτηρίζεται είναι 2,350 εκ.. Οι εργαζόμενοι 17 στην εκμετάλλευση, συν 7 στα μουσεία. Στην περίπτωση της αμιγούς δημοτικής επιχείρησης θα ασφαλίζονται επιπλέον 362 σμυριδωρύκτες με αποτέλεσμα την ελάττωση των κερδών.
Τίθενται όμως σε αμφισβήτηση αρκετές παραδοχές της μελέτης που παίζουν καθοριστικό ρόλο στην υψηλή κερδοφορία. Όπως η παραδοχή της επικράτησης σε βάθος δεκαετίας της σμύριδας Νάξου με 35χιλ. τόνους στην παγκόσμια αγορά (50-60χιλ. τόνοι), σε αντίθεση με την εμπεριστατωμένη μελέτη του ΙΓΜΕ που εκτιμά τη διείσδυση στην αγορά ως 24χιλ. τόνων εκ των οποίων μόνο 15χιλ. είναι Α’ ποιότητας (έναντι 28 χιλ. που προβλέπει η νέα μελέτη). Επίσης σε αμφισβήτηση τίθενται ο μικρός αριθμός (3×3 βάρδιες=9) εργαζόμενων στην εξόρυξη, που προφανώς θα εργάζονται σε ένα μόνο ορυχείο. Το υπερβολικά μικρό ποσό των 880χιλ. που προβλέπεται για τη μουσειολογική αξιοποίηση των εγκαταστάσεων και κτηρίων, που είναι το μισό του ήδη μικρού ποσού που προέβλεπε η μελέτη του ΙΓΜΕ. Δεν προβλέπεται κάποια απογραφή αποθεμάτων στην αποθήκη στο Καμπί, ούτε αν ο Δήμος θα παραλάβει αποθέματα ή υποχρεώσεις προς τρίτους. Δεν υπολογίζει κόστη για την αποκατάσταση του περιβάλλοντος και την έρευνα εντοπισμού νέων κοιτασμάτων.
Η μελέτη δεν λύνει με ένα ευφυή βιώσιμο τρόπο την αντίθεση ανάμεσα στην υπεραξία της εντατικής εργασίας των εννέα εργαζομένων στην εξόρυξη και της υποχρέωσης ασφάλισης 360 κατοίκων. Αντίθετα με τη μελέτη, θεωρείται πολύ δύσκολο ο «εύρωστος» δήμος να καλύψει την απαιτούμενη τεχνογνωσία και τα κεφάλαια που απαιτούνται, με αποτέλεσμα να καταφύγει στην παραχώρηση της εκμετάλλευσης ορυχείων και κτηρίων σε ιδιωτικές εταιρίες.
Η αναγέννηση των σμυριδωρυχείων
Το ΥΠΕΝ δείχνει ως ημερομηνία λήξης της σμύριδας το 2026, αφού χρηματοδοτεί μικρό μέρος των ασφαλιστικών εισφορών ως τότε. Η ανάπτυξη, η αναγέννηση των σμυριδωρυχείων στις συνθήκες της παγκοσμοποιημένης αγοράς είναι μονόδρομος. Είναι ο μόνος τρόπος να ανατραπεί η φθίνουσα πορεία που οδηγεί στο κλείσιμο ή στον πλησιέστερο ιδιώτη. Σε αυτό συμφωνούν, πολιτικοί, τεχνοκράτες, εργαζόμενοι.
Όμως δεν επιτρέπεται σε κανένα να κάνει μικροπολιτικά παιγνίδια με τη σμύριδα. Η σμύριδα είναι μέρος της ιστορίας της Νάξου. Με καταγραμμένο πλούσιο υλικό και άυλο αποτύπωμα. Υλικό στις στοές, στις εγκαταστάσεις στο ορεινό τοπίο, στους σταθμούς και στις σκάλες φόρτωσης. Άυλο στην ιστορική μνήμη των ανθρώπων της, στη συλλογική τους συνείδηση. Η σμύριδα είναι η σκληρή δουλειά για την επιβίωση, το συνεργατικό πνεύμα, η αλληλεγγύη, οι αγώνες κατά του νέου Ελληνικού κράτους, των εργολάβων, των κομματαρχών, είναι οι νεκροί σμυριδεργάτες της Κατοχής, είναι οι αγωνιστές της ο Νικ. Μανδηλαράς, ο Μαν. και ο Φλ. Φάρκωνας, ο Μανώλης Γλέζος, ο Μαν. Μανωλάς, είναι τα τραγούδια μας, η ποίηση χαραγμένη στην πέτρα, η θέληση από ασμυρίγλι βαριά και δυνατή.
Η μεταβίβαση της σμύριδας στο Δήμο ως τετελεσμένο γεγονός πλέον, αποτελεί μια μεγάλη πρόκληση για τη νέα δημοτική αρχή, τις κοινότητες των χωρίων, για τα σωματεία σμυριδωρυκτών και τη τοπική κοινωνία της Ορεινής Νάξου. Από αύριο πρέπει να ξεκινήσει ανοικτή συζήτηση στα θεσμικά όργανα, χωρίς χειραγώγηση από τον δήμαρχο, χωρίς ιδιοκτησιακές νοοτροπίες, υπόγειες μεθοδεύσεις, μικροπολιτικά παιγνίδια με τον κατάλογο, χωρίς εξυπηρέτηση συμφερόντων εργολάβων, μελετητών, εμπόρων. Να δοθεί ο λόγος στους πραγματικούς εργαζόμενους να αποφασίσουν για το μέλλον τους, στηριζόμενοι σε στοιχεία εγκύρων ολοκληρωμένων μελετών, ακόμα και με νέες προτάσεις.
Ο Δήμος και η πολιτεία χρωστούν πολλά στην Ορεινή Νάξο. Πρέπει να χαραχθεί από κοινού μια μεσοπρόθεσμη στρατηγική, που θα ξεπερνά τους χρόνους επομένων εκλογικών αναμετρήσεων, βιώσιμης αξιοποίησης της σμύριδας με κύριο γνώμονα την εξασφάλιση της εργασίας των κατοίκων της Ορεινής Νάξου. Με σύγχρονη τεχνολογία εξόρυξης, προστασία του περιβάλλοντος, επεξεργασία, παραγωγής προϊόντων, συμβολής της αιολικής ενέργειας, πολιτιστικής-τουριστικής αξιοποίησης. Να συνδέεται με ένα γενικότερο αναπτυξιακό πρόγραμμα που θα αξιοποιεί όλες τις παραγωγικές δυνατότητες και τα συγκριτικά πλεονεκτήματα της Ορεινής Νάξου. Με την επένδυση των κερδών στην Ο.Ν.. Μια ευρύτερη λύση που πρέπει να συμμετέχει η Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου χρηματοδοτώντας έργα και δράσεις συμβατές με το νέο ΠΕΠ.
*Ο Μιχάλης Φραγκίσκος είναι Μηχανικός Μεταλλείων ΕΜΠ, Διδάκτορας Μηχανικός ΕΜΠ και Περιφερειακός Σύμβουλος Νοτίου Αιγαίου
Φωτογραφία: Γιάννης Φλ. Μπαρδάνης (Σκανιάς)/facebook