Καθώς η μεταναστευτική κρίση συνεχίζει να σιγοβράζει στην Ευρώπη, οι ηγέτες της ΕΕ σε ειδική σύνοδο κορυφής αναμένεται να επικεντρωθούν στην αύξηση των επιστροφών μεταναστών αντί να αναζητήσουν μια συνολική λύση.
Οι αξιωματούχοι της ΕΕ παραδέχονται ότι υπάρχουν εμπλοκές σε κάθε βήμα της μεταναστευτικής διαδικασίας. Ο περιορισμένος καταμερισμός των βαρών και οι υπερφορτωμένες εθνικές μεταναστευτικές αρχές που δεν μπορούν να αποτρέψουν τους μετανάστες από το να υποβάλλουν αιτήσεις ασύλου σε πολλά κράτη έχουν οδηγήσει σε ένα σύστημα που βρίσκεται σε σχεδόν μόνιμη κρίση.
Εφαρμογή της πίεσης
Η Αυστρία και η Ολλανδία – οι δύο χώρες που άσκησαν πρόσφατα βέτο στην ένταξη της Βουλγαρίας και της Ρουμανίας στον χώρο Σένγκεν, λέγοντας ότι δεν είναι έτοιμες να προστατεύσουν επαρκώς τα ευρωπαϊκά σύνορα – ήταν οι κύριοι κινητήριοι μοχλοί της συνόδου κορυφής του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου αυτής της εβδομάδας.
«Έχουμε πλέον επαναφέρει το θέμα αυτό στο επίκεντρο της ευρωπαϊκής συζήτησης», δήλωσε ο Αυστριακός καγκελάριος Καρλ Νεχάμερ μετά την τελευταία σύνοδο των ηγετών της ΕΕ τον Δεκέμβριο.
Σύμφωνα με έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής που διέρρευσε στην εφημερίδα die Welt, η Αυστρία είναι η τέταρτη χώρα που έχει δεχτεί τους περισσότερους μετανάστες στην ΕΕ και τους περισσότερους αιτούντες άσυλο ανά κάτοικο. Σύμφωνα με το αυστριακό υπουργείο Εσωτερικών, το 40% αυτών των μεταναστών πέρασε από τη Βουλγαρία.
«Θέλουμε να στηρίξουμε τη Βουλγαρία στην ακόμη πιο αποτελεσματική προστασία των συνόρων. Η Βουλγαρία δεν μπορεί να διαχειριστεί ακόμη περισσότερους ελέγχους μόνη της», δήλωσε ο Νεχάμερ στη Βουλγαρία κατά τη διάρκεια κρατικής επίσκεψης τον Ιανουάριο.
Σύμφωνα με τον Αυστριακό καγκελάριο, η Βουλγαρία θα πρέπει να λάβει βοήθεια ύψους τουλάχιστον 2 δισεκατομμυρίων ευρώ για την κατασκευή -μεταξύ άλλων- ενός τείχους στα σύνορά της με την Τουρκία.
Ο Ολλανδός πρωθυπουργός Μαρκ Ρούτε, από την πλευρά του, προειδοποίησε ότι «πρέπει να επιστρέψουμε στους κανόνες του Δουβλίνου», αλλιώς η Σένγκεν «δεν θα επιβιώσει».
Η Επίτροπος Εσωτερικών Υποθέσεων της ΕΕ, Ίλβα Γιόχανσον, δήλωσε ότι επιθυμεί να βρεθεί μια «ρεαλιστική» λύση για τους συνοριακούς φράχτες, κάτι που ο Νεχάμερ χαρακτήρισε την περασμένη εβδομάδα ως «ένα βήμα προς τη σωστή κατεύθυνση, που δείχνει ότι η πίεσή μας για στοχευμένη δράση ήταν σημαντική».
Η διαμάχη για την επέκταση της Σένγκεν είναι ενδεικτική ενός συνόλου εθνικών υπηρεσιών μετανάστευσης που, στις περισσότερες περιπτώσεις, αντιμετωπίζουν σοβαρές δυσκολίες.
Αργή λήψη αποφάσεων, αυξανόμενες καθυστερήσεις
Οι δυσκολίες αυτές ξεκινούν από τις αργές διαδικασίες λήψης αποφάσεων.
Σύμφωνα με έκθεση της γερμανικής ομοσπονδιακής υπηρεσίας για τη μετανάστευση και τους πρόσφυγες, η διαδικασία ασύλου διαρκεί κατά μέσο όρο 7,6 μήνες από την αίτηση μέχρι την απόφαση. Ωστόσο, αυτός ο μέσος όρος αυξάνεται σε 26 μήνες εάν ο αιτών ασκήσει έφεση κατά της απόφασης στο δικαστήριο.
Ομοίως, η Ομοσπονδιακή Υπηρεσία Μετανάστευσης και Ασύλου της Γερμανίας (BFA) και το Υπουργείο Εσωτερικών της Τσεχίας υποχρεούνται να λάβουν απόφαση εντός έξι μηνών από την ημερομηνία υποβολής της αίτησης ασύλου. Στο τέλος του περασμένου Οκτωβρίου, υπήρχαν 110.385 τέτοιες εκκρεμείς υποθέσεις.
Παρόμοια μοτίβα υπάρχουν και αλλού, αν και έχουν καταγραφεί βελτιώσεις στη Γαλλία, όπου ο μέσος χρόνος εξέτασης μιας αίτησης ασύλου το 2022 ήταν 5,2 μήνες, σημαντικά μειωμένος σε σχέση με το 2020 και το 2021, όταν ήταν πάνω από 8,5 μήνες.
Αυτό έχει οδηγήσει σε ελαφρά μείωση του αριθμού των εκκρεμών αιτήσεων στη Γαλλία σε περίπου 47.000, σύμφωνα με το Γαλλικό Γραφείο Προστασίας Προσφύγων και Απάτριδων.
Σύμφωνα με στοιχεία του υπουργείου Εσωτερικών της Βιέννης, τον Δεκέμβριο του 2022 υπήρχαν 44.935 ανεπίλυτες υποθέσεις στην Αυστρία.
Την ίδια στιγμή, η Τσεχία ανέφερε μόνο 768, αλλά και πάλι παραπονέθηκε ότι είναι ελάχιστα.
«Η αρχή βρίσκεται αυτή τη στιγμή στα όρια των δυνατοτήτων της. Οποιαδήποτε διακύμανση στον αριθμό των υποβαλλόμενων αιτήσεων θα καθιστούσε αδύνατη την εφαρμογή της διαδικασίας εντός των προθεσμιών», δήλωσε η Χάνα Μάλα από το Υπουργείο Εσωτερικών στη EURACTIV Τσεχίας.
Στην Ιταλία, μεταξύ της 1ης Αυγούστου 2021 και της 31ης Ιουλίου 2022 υποβλήθηκαν 72.423 αιτήσεις ασύλου, σχεδόν 32.000 περισσότερες από ό,τι το προηγούμενο έτος. Περίπου 57.558 αιτήσεις εξετάστηκαν.
Στην Κροατία, η οποία προσχώρησε στη Σένγκεν μόλις τον Ιανουάριο, το Κέντρο Μελετών Ειρήνης (CMS), μια ΜΚΟ με έδρα το Ζάγκρεμπ, υπολογίζει ότι οι αιτήσεις ασύλου διαρκούν «μεταξύ ενός και δύο ετών» με βάση τις υποθέσεις στις οποίες έχουν εμπλακεί.
Ο υπουργός Εσωτερικών Ντάβορ Μποζίνοβιτς δήλωσε τον περασμένο Νοέμβριο ότι 36.000 μετανάστες έφτασαν στην Κροατία μέσω της βαλκανικής οδού το 2022, μια αύξηση 145% από το 2021. Στην πλειονότητά τους ζητείται επισήμως να εγκαταλείψουν την ΕΕ οικειοθελώς εντός επτά ημερών.
Η Ισπανία αγωνίζεται να διαχειριστεί τις αιτήσεις ασύλου από την κρίση των Σύρων προσφύγων το 2015, αλλά η κατάσταση επιδεινώθηκε πριν από τέσσερα χρόνια, όταν ο αριθμός των αιτήσεων άρχισε να αυξάνεται εκθετικά.
Μόλις η αίτηση γίνει δεκτή για επεξεργασία, η ισπανική νομοθεσία προβλέπει ότι η απόφαση πρέπει να ληφθεί εντός έξι μηνών. Ωστόσο, η διαδικασία συχνά διαρκεί έως και ένα έτος, λένε οι ισπανικές ΜΚΟ.
Περίπου 94.500 αιτήσεις εξακολουθούν να εκκρεμούν, σύμφωνα με την ισπανική Υπηρεσία Ασύλου και Προσφύγων.
Στην Ελλάδα, εν τω μεταξύ, μπορεί να χρειαστούν από 6 μήνες έως 3 χρόνια για να ολοκληρωθεί η διαδικασία υποβολής αίτησης ασύλου.
Εάν οι αρχές διαπιστώσουν ότι ο αιτών προέρχεται από την Τουρκία, πρέπει να περάσει από μια πρώτη συνέντευξη για να αποδείξει ότι δεν κινδυνεύει στην Τουρκία, και στη συνέχεια από μια δεύτερη για να λάβει ή να αρνηθεί το άσυλο.
Στη Φινλανδία, ο μέσος χρόνος διεκπεραίωσης είναι 229 ημέρες και η Υπηρεσία Μετανάστευσης έχει συσσωρευμένες 3.136 εκκρεμείς υποθέσεις, ή 4.814 αν συμπεριληφθούν και οι Ουκρανοί αιτούντες άσυλο. Ωστόσο, οι Ουκρανοί δικαιούνται προσωρινή προστασία και οι υποθέσεις ασύλου τους δεν διεκπεραιώνονται με τον ίδιο τρόπο.
Το Γραφείο του Γενικού Επιτρόπου για τους Πρόσφυγες και τους Ανιθαγενείς του Βελγίου (CGRA) στοχεύει επίσης στην έκδοση απόφασης εντός έξι μηνών, αλλά η πανδημία δημιούργησε μεγάλη καθυστέρηση, σε μεγάλο βαθμό επειδή οι συνεντεύξεις με τους αιτούντες έπρεπε να ανασταλούν.
Μετά την πανδημία, εν τω μεταξύ, ο αριθμός των μεταναστών αυξήθηκε. Το 2022, σχεδόν 37.000 αιτήσεις ασύλου καταγράφηκαν στο Βέλγιο, αύξηση 40% σε σχέση με το 2021, με κύριες χώρες προέλευσης το Αφγανιστάν, τη Συρία, την Παλαιστίνη, το Μπουρούντι και την Ερυθραία.
Αργός ρυθμός επιστροφών
Η αργή λήψη αποφάσεων συνοδεύεται από αργές διαδικασίες στην επιστροφή των αποτυχημένων αιτούντων άσυλο στη χώρα καταγωγής τους ή στο κράτος μέλος της ΕΕ στο οποίο έφτασαν αρχικά.
Σύμφωνα με τα στοιχεία του Ευρωπαϊκού Ελεγκτικού Συνεδρίου (ΕΕΣ), μεταξύ 2018 και 2021 πραγματοποιήθηκαν συνολικά 19.745 αναγκαστικές επιστροφές και 2.183 υποβοηθούμενες επιστροφές από περισσότερους από 136.000 μετανάστες που αποβιβάστηκαν, 14,5% και 1,6% του συνόλου, αντίστοιχα.
Ωστόσο, αρκετές κυβερνήσεις προσπαθούν τώρα να δώσουν μεγαλύτερη έμφαση στην επιβολή του επαναπατρισμού.
Μεταξύ αυτών και η κεντροαριστερή κυβέρνηση του καγκελάριου Όλαφ Σολτς στο Βερολίνο. Κατά το πρώτο εξάμηνο του 2022, η Γερμανία επαναπάτρησε 6.198 μετανάστες, κυρίως στη Βόρεια Μακεδονία, την Αλβανία και τη Γεωργία.
Από την πλευρά της, η βελγική Fedasil’s ανέφερε ότι 2.673 επέστρεψαν οικειοθελώς στην πατρίδα τους το 2022. Η Fedasil συντονίζει και πληρώνει για την επιστροφή και ο Διεθνής Οργανισμός Μετανάστευσης (ΔΟΜ) οργανώνει την επιστροφή με αεροπλάνο ή λεωφορείο.
Το 2021, από τα 3.420 άτομα που επαναπατρίστηκαν από την Ιταλία, τα 1.945 ήταν Τυνήσιοι υπήκοοι. Ωστόσο, οι λεπτομέρειες των συμφωνιών μεταξύ της Ιταλίας και της Τυνησίας για τη μετανάστευση δεν έχουν ποτέ δημοσιοποιηθεί πλήρως.
Σύμφωνα με το Ευρωπαϊκό Ελεγκτικό Συνέδριο (ΕΕΣ) με έδρα το Λουξεμβούργο, η έλλειψη συνεργασίας με τα κράτη προέλευσης των μεταναστών είναι η κύρια αιτία των κακών αποτελεσμάτων στις επιστροφές σε ευρωπαϊκό επίπεδο.
Μια έκθεση του ΕΕΣ του 2019 υπογράμμισε μια σειρά από ελλείψεις στην Ιταλία, συμπεριλαμβανομένης της απουσίας ενός έγκυρου συστήματος διαχείρισης των επιστροφών, των δυσκολιών στον εντοπισμό των προς επαναπατρισμό μεταναστών, της ανεπαρκούς ικανότητας των Κέντρων Μόνιμης Επιστροφής (ΚΕΑ) και της περιορισμένης συνεργασίας με τις χώρες καταγωγής των μεταναστών.
Η Κροατία έχει επίσης συνάψει συμφωνία για τη μετεγκατάσταση των μεταναστών που φιλοξενούνται σε καταυλισμούς στην Ελλάδα και την Ιταλία και αρκετές εκατοντάδες έχουν μετεγκατασταθεί εδώ στο πλαίσιο του μηχανισμού αλληλεγγύης της ΕΕ.
Ωστόσο, δεδομένου ότι είναι ελεύθεροι να ταξιδεύουν ενώ οι αιτήσεις τους εξετάζονται, εκτιμάται ότι περίπου το 75-90% των αιτούντων άσυλο μετακινούνται σε άλλες χώρες πριν καν ληφθεί η απόφαση.
Για παράδειγμα, το 2020 υποβλήθηκαν σχεδόν 2.000 επίσημες αιτήσεις, με σχεδόν 1.700 να ακυρώνονται επειδή ο αιτών εγκατέλειψε τη χώρα πριν από την έκδοση της απόφασης. Μόνο 42 – το 2% του συνόλου – έγιναν τελικά δεκτές. Οι κυριότερες χώρες προέλευσης των αιτούντων είναι το Αφγανιστάν, το Ιράκ, το Ιράν, η Τουρκία και η Συρία.
Συμφωνίες με τρίτες χώρες
Ένα ήδη πολύπλοκο σύστημα επιστροφών περιπλέκεται από ένα πλέγμα διμερών συμφωνιών επανεισδοχής μεταξύ της ΕΕ και τρίτων χωρών, οι οποίες προστίθενται στις κοινές συμφωνίες επανεισδοχής της ΕΕ.
Για παράδειγμα, η Κροατία έχει συνάψει διμερείς συμφωνίες επανεισδοχής με τη γειτονική Βοσνία-Ερζεγοβίνη και τη Σερβία, καθώς και με ορισμένες τρίτες χώρες, συμπεριλαμβανομένου του Πακιστάν.
Η Τσεχική Δημοκρατία έχει επί του παρόντος 17 διμερείς συμφωνίες με χώρες όπως η Γερμανία, η Πολωνία και η Σλοβακία, καθώς και με τρίτες χώρες, όπως η Αρμενία, το Κοσσυφοπέδιο, η Μολδαβία, η Μογγολία και το Βιετνάμ.
Η Γερμανία έχει διμερείς συμφωνίες επαναπατρισμού με 16 χώρες εκτός ΕΕ, συμπεριλαμβανομένης της Νορβηγίας και της Ελβετίας, ενώ η Φινλανδία έχει τέτοιες συμφωνίες με τη Βουλγαρία, την Εσθονία, το Κοσσυφοπέδιο, τη Λετονία, τη Λιθουανία, τη Ρουμανία και την Ελβετία, καθώς και ένα μνημόνιο κατανόησης για την εθελοντική επιστροφή με τη Σομαλιλάνδη.
Η Αυστρία έχει 22 διμερείς συμφωνίες επαναπατρισμού, σύμφωνα με κοινοβουλευτική έρευνα του 2021, τρεις από τις οποίες είναι με χώρες εκτός ΕΕ: Κοσσυφοπέδιο, Νιγηρία και Τυνησία.
«Γονατίζουν» από την πίεση
Οι αρχές μετανάστευσης σε ολόκληρη την ΕΕ λυγίζουν υπό το βάρος του αυξανόμενου αριθμού αιτήσεων, των υφιστάμενων καθυστερήσεων και ακόμη και της κακής κατάρτισης.
Στην Κροατία, η Σάρα Κέκους από το CMS δήλωσε στη EURACTIV ότι «υπάρχουν ενδείξεις ότι οι αρχές μετανάστευσης δεν έχουν επαρκή κατάρτιση και κατανόηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων των προσφύγων και άλλων μεταναστών, ιδίως της αρχής της μη επαναπροώθησης, των ψυχοκοινωνικών επιπτώσεων των τραυμάτων που έχουν επιβιώσει, καθώς και της κατάστασης στις χώρες καταγωγής τους».
«Επιπλέον, σύμφωνα με την εμπειρία μας, οι αρχές μετανάστευσης απασχολούν προσωπικό που σπάνια μιλάει κάποια ξένη γλώσσα, γεγονός που αποτελεί σημαντικό εμπόδιο στην επικοινωνία με τους πρόσφυγες και άλλους αλλοδαπούς», πρόσθεσε.
Παρόλα αυτά, υπάρχουν ενδείξεις ότι οι χώρες στις οποίες αυξήθηκαν οι προϋπολογισμοί για το προσωπικό των υπηρεσιών μετανάστευσης έχουν δει βελτιώσεις.
Η Φινλανδία είναι μία από τις λίγες σχετικές ιστορίες επιτυχίας. Ο αριθμός των υπαλλήλων της υπηρεσίας μετανάστευσής της είναι σήμερα 1.229 και πρόκειται να αυξηθεί σε 1.300 μέχρι το τέλος του έτους.
Στη Γαλλία, ο αριθμός των θέσεων εργασίας πλήρους απασχόλησης στην OFPRA έχει αυξηθεί από 884 το 2019 σε 1.028 στο τέλος του 2021.
Το 2022, η βελγική CGRA επένδυσε σε «ειδικές δράσεις» για την αύξηση του αριθμού των αποφάσεων, ενώ τον περασμένο Δεκέμβριο διατέθηκαν επιπλέον κονδύλια από το Συμβούλιο Υπουργών για την πληρωμή νέου προσωπικού τον Απρίλιο και τον Μάιο, γεγονός που η CGRA ελπίζει ότι θα οδηγήσει σε σημαντική αύξηση του αριθμού των αποφάσεων το 2023.
Μεταξύ Σεπτεμβρίου και Δεκεμβρίου 2022, ο αριθμός των αποφάσεων αυξήθηκε ήδη κατά 25% σε σχέση με την ίδια περίοδο του 2021, σύμφωνα με την CGRA.