Στην Οδησσό το 1994, όταν έγιναν τα εγκαίνια του παρατήματος του Κέντρου Ελληνικού Πολιτισμού, είχε οργανωθεί μια πολύωρη παράσταση με θέατρο, μουσικές, χορούς και ομιλίες στο ιστορικό θέατρο της πόλης.
Παρακολουθούσαμε με μια γηραιά κυρία, Ελληνίδα της Οδησσού. Μπουχτισμένη από τις συνεχείς αναφορές στην Ουκρανία, γύρισε κάποια στιγμή και μου ‘πε: «Μα ποια Ουκρανία; Στην Οδησσό κατοικούσαν Ρώσοι, Εβραίοι κι Έλληνες».
Θυμάμαι αυτή τη φράση κάθε φορά που έρχεται ο λόγος για τις ρωσσο-ουκρανικές διαφορές. Την ίδια παρατήρηση θα μπορούσε να ακούσει κανείς και για πλήθος πόλεων στην Ανατολική και Νοτιοανατολική Ευρώπη των οποίων οι πληθυσμοί είναι διαφορετικοί, πάντως με εθνολογικές αποκλίσεις, από τους αγροτικούς πληθυσμούς που τις περιβάλουν. Και βέβαια όταν αναφερόμαστε λ.χ. στη Φιλική Εταιρεία που άνθισε σε εκείνη την περιοχή για Νότια Ρωσία μιλάμε, όχι για Ουκρανία. Οι παράκτιες περιοχές της Μαύρης Θάλασσας και η Κριμαία αποτελούνται από ένα απίστευτα πλούσιο εθνικό μωσαϊκό.
Μια ιστορία που έλεγα στους πρωτοετείς για να καταλάβουν τη διαδικασία της εθνοποίησης ήταν φανταστείτε έναν ακαλλιέργητο αγρό την άνοιξη με τα λουλούδια κάθε είδους διάσπαρτα. Κάπου συστάδες ανεμώνες, κάπου μαργαρίτες αλλά ακανόνιστα, πανσπερμία και πανχρωμία. Κι έρχεται κάποια στιγμή ο επίμονος και αυταρχικός κηπουρός και λέει οι μαργαρίτες εδώ, τα ζουμπούλια εκεί, οι ανεμώνες παραπέρα. Ξερίζωμα και μεταφορά για να αποκτήσουν τα κομμάτια του αγρού μονοχρωμία. Έτσι δεν έγινε στις περισσότερες περιοχές του κόσμου και σε μας εδώ στα Βαλκάνια; Σε μια παρόμοια διαδικασία βρίσκονται ακόμη μερικές περιοχές, μόνο που αντί γεωργικών εργαλείων χρησιμοποιούν όπλα.
Ας πάμε τώρα στην ευρύτερη περιοχή του ανατολικού μισού της Ευρώπης στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα. Τρεις αυτοκρατορίες ανατρέπονται στον Πρώτο Παγκόσμιο πόλεμο. Η Οθωμανική, η Αψβουργική και η Τσαρική. Στις δύο πρώτες τα υπάλληλα έθνη είναι εξίσου ισχυρά ή και ισχυρότερα από το κυρίαρχο έθνος, δηλ. τους Αυστριακούς και τους Τούρκους. Επομένως οι πρώην υπήκοοι οργανώνονται σε εθνικά κράτη που ακολουθούν είτε τις διοικητικές διαιρέσεις (Κεντροανατολική Ευρώπη) είτε διαχωρίζονται με πολέμους, όπως στην Νοτιοανατολική Ευρώπη, στα καθ’ ημάς.
Τί συμβαίνει όμως στη Ρωσία; Εκεί η επανάσταση συμβαίνει στο κυρίαρχο έθνος (Ρώσικη επανάσταση του 1917) το οποίο τελικά διατηρεί την ενότητα της τσαρικής επικράτειας υπό διαφορετικό (κομμουνιστικό) καθεστώς. Το 1991 θα γίνει και στην επικράτεια αυτή ότι έγινε στις δυο αυτοκρατορίες το 1918.
Το εθνικό ζήτημα ήταν από τα σημαντικότερα και πλέον δισεπίλυτα που απασχόλησαν τους Μπολσεβίκους και στη συνέχεια τους Σοβιετικούς.
Ήταν κεντρικό στα σχέδιά τους γιατί σοσιαλισμός σήμαινε και εκπολιτισμός των εκατοντάδων μεγάλων ή μικρών λαών, φυλών και εθνικών ομάδων της ΕΣΣΔ. Αρχικά πειραματίστηκαν με εκτεταμένες αυτονομίες. Γλώσσα, εθνική εκπαίδευση, ήθη και έθιμα κλπ άνθισαν. Όταν σκλήρυνε εσωτερικά το καθεστώς με την άνοδο του σταλινισμού -που δεν ήταν μόνο μια ιδεολογία αλλά μια καινούργια διαχειριστική τάξη- οι αυτονομίες μαζευτήκαν και πολλοί λαοί, που είχαν αναφορές στο εξωτερικό, ανάμεσά τους και οι Έλληνες, εκτοπίστηκαν στα βάθη της Σιβηρίας και καταδιώχτηκαν.
Η Ουκρανία πέρασε με τη βίαιη κολλεκτοβοποίηση έναν από τους φονικότερους λιμούς στην ιστορία. Η εισβολή των Γερμανών χρησιμοποίησε τις εθνικές δυσαρέσκειες στο έπακρο στρατολογώντας από τις μειονότητες ή τα μη κυρίαρχα έθνη εναντίον των σοβιετικών αλλά και των Εβραίων που θεωρούνταν υπεύθυνοι του κομμουνισμού. Από τις μεγαλύτερες σφαγές έγιναν στην Ουκρανία.
Με την Περεστρόικα οι παλιές εθνικές αυτονομίες ξανακερδήθηκαν, αλλά συνεχίστηκε η ανάμειξη των εθνικών ομάδων. Η ώρα του επίμονου κηπουρού ήρθε μετά το 1989, πρώτα στη Γιουγκοσλαβία που διαλύθηκε με εμφύλιους πολέμους μια δεκαετίας. Καλό θα ήταν οι Δυτικοί και οι φιλελεύθεροι να θυμηθούν τί υποστήριζαν τότε. Τα αντίθετα ακριβώς από όσα υποστηρίζουν τώρα. Έφτασαν να βομβαρδίζουν το Βελιγράδι που αντιδρούσε (έκαναν κι οι Σέρβοι σφαγές) πότε για την αυτονομία της Βοσνίας και πότε του Κοσσόβου. Τώρα ήλθε και για τη Ρωσία η ώρα αυτή και απειλεί να ανοίξει έναν από τους μεγαλύτερους πολεμικούς κρατήρες.
Ας πάμε τώρα στην μεγάλη εικόνα.
Υποτίθεται ότι το ΝΑΤΟ θα έπρεπε να διαλυθεί μετά την διάλυση του Συμφώνου της Βαρσοβίας ώστε να τερματιστεί ο Ψυχρός Πόλεμος. Αντίθετα το ΝΑΤΟ συνέχισε να επεκτείνεται και να περικυκλώνει τη Ρωσία ακόμη και από τα εδάφη της. Ο χάρτης εδώ είναι χαρακτηριστικός.
Μα δεν έχει το δικαίωμα μια χώρα να επιλέξει τις συμμαχίες της; Έχει, όσο και αυτές που ανήκουν στην Αμερικανική Ήπειρο. Η κρίση των πυραύλων και ο επί δεκαετίες αποκλεισμός της Κούβας είναι η απόδειξη.
Τις εξωτερικές κρίσεις τις βλέπουμε στην Ελλάδα μέσα από το πρίσμα των δικών μας εθνικών φόβων και πολιτικών προκαταλήψεων. Λ.χ. δεν θέλουμε τον Ερντογάν, κατά το παράδειγμα του Πούτιν, να μας απειλεί για τα δικαιώματα της μειονότητας στη Θράκη. Πρέπει όμως να σεβόμαστε τα δικαιώματα της μειονότητας, όπως άλλωστε συμβαίνει ως επί το πλείστον. Δεν συμβαίνει όμως το ίδιο με τις ρωσσόφωνες μειονότητες στην Ανατολική Ευρώπη και στις βαλτικές χώρες. Γι’ αυτό ο Πούτιν παρουσιάζεται ως προστάτης τους.
Είναι ο Πούτιν αυταρχικό καθεστώς που δολοφονεί αντιπάλους; Βεβαίως αλλά όχι λιγότερο από τη Σαουδική Αραβία ή από αιγυπτιακό καθεστώς του Σίσι, που τους κάνουμε χαρούλες και συμμαχίες.
Έχω απορία πάντως γιατί η Αμερική άνοιξε το μέτωπο με τη Ρωσία, μετά από μια εικοσαετία στην οποία τα κατέστρεψε τον αραβο-μουσουλμανικό κόσμο με τον πόλεμο κατά της τρομοκρατίας που κατέληξε με κατίσχυση των Ταλιμπάν και την επιχείρηση «εξαγωγής δημοκρατίας» του Τζορτζ Μπους πατρός, και αφού έσπασε τα μούτρα της στην προσπάθεια να περικυκλώσει την Κίνα με την αμερικανο-αυστραλιανή συμφωνία.
Ακόμη δεν γνωρίζουμε πολλά, μια πολιτική ειρήνης και συνδιαλλαγής πρέπει να είναι ο σταθερός μπούσουλας της χώρας ώστε να να κρατηθεί έξω από τη διαμάχη.
Ο Αντώνης Λιάκος γεννήθηκε το 1947 στην Αθήνα. Είναι ιστορικός, ομότιμος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Σπούδασε στη φιλοσοφική σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Στα 1969-1973 φυλακίστηκε από τη Δικτατορία. Πτυχιούχος στα 1977, συνέχισε με υποτροφία του ΙΚΥ και του Συμβουλίου της Ευρώπης, μεταπτυχιακές σπουδές στην Ιταλία, διδακτορική διατριβή στη νεώτερη και σύγχρονη ιστορία στο ΑΠΘ, 1984. Δίδαξε στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΑΠΘ μεταξύ 1981-1990. Το 1988-1989 ήταν Honorary Research Fellow στο Πανεπιστήμιο του Birmingham. Το 1995 ήταν επισκέπτης καθηγητής στο Ευρωπαϊκό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο της Φλωρεντίας και στο Πανεπιστήμιο του Sydney στην Αυστραλία. Το 1996-1997 ήταν Visiting Research Fellow στο Πανεπιστήμιο του Princeton, ΗΠΑ. Το 2001 ήταν επισκέπτης καθηγητής στην Ecole Normale Superieure στο Παρίσι και το 2003 στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης. Διετέλεσε καθηγητής της ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Το ερευνητικό και συγγραφικό έργο του αφορά την νεώτερη και σύγχρονη ιστορία, ειδικότερα την ιστορία της συγκρότησης των εθνικών κρατών στην Ελλάδα και στην Ιταλία, την κοινωνική ιστορία και την ιστορία της ευρωπαϊκής ιστοριογραφίας.