Ηταν το μακρινό 1863 όταν ένας διάσημος παίκτης μπιλιάρδου, ο Μάικλ Φέλαν, ανησυχούσε για τη βιωσιμότητα των «μαγικών σφαιριδίων» που τον είχαν κάνει πλούσιο.
Σύμφωνα με το Wired, εκείνη την εποχή, οι μπάλες του μπιλιάρδου ήταν σκαλισμένες στο χέρι κατευθείαν από χαυλιόδοντες ελεφάντων, εφόσον το ελεφαντόδοντο ήταν το πιο σκληρό υλικό που είχε να προσφέρει το ζωικό βασίλειο. Αλλά ήταν ακριβό υλικό και οι κακοφτιαγμένες μπάλες δεν μπορούσαν να αντέξουν το επαναλαμβανόμενο χτύπημα χωρίς να σπάνε. Επίσης, τι θα γινόταν αν ξαφνικά δεν υπήρχαν ελέφαντες; Από πού θα φτιάχονταν τότε οι μπάλες του μπιλιάρδου;
Ο Φέλαν δεν είχε ιδέα. Είχε όμως 10.000 δολάρια, τα οποία πρόσφερε ως έπαθλο στον εφευρέτη που θα μπορούσε να βρει τον κατάλληλο αντικαταστάτη του ελεφαντόδοντου. Ετσι θα έσωζε το παιχνίδι του και, σίγουρα μερικούς ελέφαντες.
Ενας άνδρας ονόματι Τζον Γουέσλι Χάιατ, ένας 26χρονος τεχνίτης τυπογράφος, απάντησε στο κάλεσμα. Ασχολήθηκε με μερικές διαφορετικές συνταγές, συμπεριλαμβανομένου ενός πυρήνα από ίνες ξύλου καλυμμένο με ένα μείγμα από γομαλάκα (μια ρητίνη που προέρχεται από τα εκκρίματα του εντόμου Lac) και σκόνης ελεφαντόδοντου. Αλλά δεν είχαν τη σκληρότητα του πραγματικού ελεφαντόδοτου, οπότε οι παίκτες του μπιλιάρδου τις απέρριψαν.
Τελικά ο Χάιατ άρχισε να πειραματίζεται με τη νιτροκυτταρίνη -βαμβάκι επεξεργασμένο με νιτρικό και θειικό οξύ- με δικό του κίνδυνο, δεδομένου ότι η ένωση ήταν εξαιρετικά εύφλεκτη. Διαλύοντας νιτρική κυτταρίνη σε αλκοόλη και αιθέρα, δημιουργείται ένα διάλυμα που ονομάζεται κολλίδιο, το οποίο οι χειρουργοί χρησιμοποιούσαν για να δέσουν πληγές κατά τη διάρκεια του Πολέμου.
Ο Χάιατ ανακάτεψε αυτό το κολλίδιο με καμφορά και διαπίστωσε ότι το προϊόν ήταν ισχυρό αλλά εύπλαστο. Το ονόμασε κελουλοΐτη και οι παίκτες του μπιλιάρδου το ονόμασαν «μικτή ευλογία»: το υλικό αυτό σε σχήμα μπάλας συμπεριφερόταν αρκετά σαν το ελεφαντόδοντο, αλλά όντας φτιαγμέναο από νιτρική κυτταρίνη, ήταν ακόμη ευμετάβλητο. «Συνεπώς», παραδέχτηκε αργότερα ο Χάιατ, «ένα αναμμένο πούρο πάνω του θα προκαλούσε αμέσως μια σοβαρή φλόγα και περιστασιακά η βίαιη επαφή μεταξύ των μπαλών θα προκαλούσε μια ήπια έκρηξη».
Αλλά δεν έχει σημασία. Ο Χάιατ είχε εφεύρει το πρώτο πρακτικό, μαζικής παραγωγής πλαστικό, ένα υλικό που κάτω από τη σωστή θερμοκρασία και πίεση μπορούσε να διαμορφωθεί σε κάθε είδους σχήματα πέρα από μια σφαίρα. Αυτό σήμαινε ότι οι μηχανικοί και οι σχεδιαστές είχαν μια νέα κατηγορία υλικού για να παίξουν, αν και ασταθές.
Ωστόσο, αν και θεωρείται πλαστικό, ο κελουλοΐτης ήταν σε μεγάλο βαθμό ένα φυσικό υλικό, καθώς η κυτταρίνη στη νιτρική κυτταρίνη προερχόταν από βαμβάκι και η καμφορά προερχόταν από δέντρα – ο κελουλοΐτης (celluloid) κυριολεκτικά σημαίνει «όμοιο με κυτταρίνη». O Χάιατ στην ιουσία είχε βελτιώσει αυτό που ήταν τεχνικά το πρώτο πλαστικό, το Parkesine με βάση την κυτταρίνη, το οποίο ο Alexander Parkes δεν κατάφερε ποτέ να εμπορευματοποιήσει.
Οι επιστήμονες κατασκεύασαν το πρώτο πλήρως συνθετικό πλαστικό, τον Βακελίτη, το 1907. Αυτό οφείλεται στη στροφή του κόσμου στην ηλεκτρική ενέργεια, η οποία απαιτούσε μονωτήρες για την καλωδίωση. Η γομολάΚ ήταν κατάλληλη, αλλά προερχόταν από ένα έντομο, έτσι οι κατασκευαστές περιοριζόταν ως προς την ποσότητα φυσικού υλικού που μπορούσαν να προμηθευτούν. Αντίθετα, οι χημικοί δημιούργησανν τα συστατικά του βακελίτη -φαινόλη και φορμαλδεΰδη- στο εργαστήριο.
Τώρα που οι επιστήμονες ήξεραν πώς να δημιουργούν πλήρως συνθετικά πλαστικά, και την ώρα που η επιχείρηση πετρελαίου και φυσικού αερίου άνθιζε, μπορούσαν να αντικαταστήσουν τα φυσικά υλικά ένα προς ένα. Και ο ρυθμός παραγωγής πλαστικών επιταχύνθηκε με τις ελλείψεις υλικών του Β′ Παγκοσμίου Πολέμου: το νάιλον αντικατέστησε το βαμβάκι, το καθαρό καουτσούκ έδωσε τη θέση του στο συνθετικό καουτσούκ στα ελαστικά και το πλαστικό που προστέθηκε στο γυαλί το έκανε αλεξίσφαιρο.
Ο Β′ Παγκόσμιος Πόλεμος έθισε τον κόσμο στο πλαστικό. Εκτοτε το «θαυματουργό» υλικό έχει κατακλύσει τις ζωές μας και το συναντάμε κυριολεκτικά παντού. Μάλιστα, η απεξάρτηση από αυτό, που κρίνεται επιβεβλημένη για περιβαλλοντικούς λόγους, αποδεικνύεται πολύ δύσκολη υπόθεση. Αρκεί κανείς να αναλογιστεί αυτό που συμβαίνει με τα χάρτινα καλαμάκια…
Από τα δοχεία των αναψυκτικών και τις τηλεοράσεις μέχρι τα ιατρικά υλικά, όλα είναι φτιαγμένα από το ίδιο «αναγκαίο κακό»: το πλαστικό. Στις αρχές της δεκαετίας του 2010, οι επωνυμίες άρχισαν να καταργούν σταδιακά από όπου ήταν εφικτό τα βλαβερά μικροπλαστικά. Μερικά προϊόντα, όπως τα καλλυκτικά για παράδειγμα, περιείχαν εκατοντάδες χιλιάδες μικροπλαστικά, τα οποία ξεπλύθηκαν από το πρόσωπό σας και κατέληξαν στη θάλασσα. Eyeliner, μάσκαρα, κραγιόν εξακολουθούν να είναι γεμάτα με δεκάδες χιλιάδες μικροπλαστικά το καθένα. Τα μικροσφαιρίδια λειτουργούν σαν ρουλεμάν, κάνοντας τα προϊόντα και μεταξένια, βοηθώντας τα να απλώνονται πιο εύκολα.
Σύμφωνα με μια εκτίμηση, πάνω από 3 εκατομμύρια κιλά μικροπλαστικών από προϊόντα προσωπικής φροντίδας εξακολουθούν να εισέρχονται στο υδάτινο περιβάλλον κάθε χρόνο. Περίπου 210 τρισεκατομμύρια μικροσφαιρίδια ξεπλένονται μόνο από την Κίνα ετησίως. Και ενώ οι ΗΠΑ απαγόρευσαν τα μικροσφαιρίδια στα λεγόμενα καλλυντικά «ξεβγάλματος» (σ.σ. καθαρισμού), όλα αυτά τα υλικά εξακολουθούν να κυκλοφορούν στο περιβάλλον και θα συνεχίσουν να υπάρχουν σε αυτό για πολύ ακόμη.
Η μάχη των μικροσφαιριδίων κορυφώθηκε και εξασθένησε, και ο κόσμος έπεισε τον εαυτό του ότι κέρδισε τη μάχη με τις εταιρείες κέρδισε. Αλλά οι άνθρωποι δεν γνώριζαν ούτε το μισό πρόβλημα με τα μικροπλαστικά. Ούτε οι περιβαλλοντολόγοι δεν το γνώριζαν καλά-καλά. Το μικροπλαστικό είχε ήδη γίνει πανταχού παρόν στο περιβάλλον, και μόνο μια μικρή κοινότητα ερευνητών το είχε παρατηρήσει.
Δεν θα μάθουμε ποτέ πόσο ακριβώς πλαστικό έχει δημιουργήσει η ανθρωπότητα μέχρι τώρα. Αλλά οι επιστήμονες έκαναν την εξής εκτίμηση: περισσότερα από 8 τρισεκατομμύρια κιλά, διπλάσιο από το βάρος όλων των ζώων που ζουν στη Γη. Από αυτά, τα 6 τρισεκατομμύρια κιλά έχουν γίνει απόβλητα. Μόλις το 9% αυτών των απορριμμάτων έχει ανακυκλωθεί και το 12% έχει αποτεφρωθεί. Το υπόλοιπο έχει απελευθερωθεί στο περιβάλλον, όπου κάθε σακούλα και μπουκάλι και περιτύλιγμα θρυμματίζονται σε εκατομμύρια μικροπλαστικά. Σίγουρα, πολλά πλαστικά προϊόντα έχουν σχετικά μεγάλη διάρκεια, όπως οι τηλεοράσεις και τα εξαρτήματα του αυτοκινήτου, αλλά το 42% του πλαστικού αφορά σε συσκευασίες, πολύ λίγες από από τις οποίες έχουν ανακυκλωθεί.
Υπάρχει τόση πλαστική ρύπανση εκεί έξω που αν μαζευτούν όλα τα πλαστικά και μετατραπούν σε μεμβράνη, θα είναι παραπάνω από αρκετή για να καλύψει την υδρόγειο. Κάθε χρόνο, σχεδόν 8 δισεκατομμύρια κιλά πλαστικού εισέρχονται στους ωκεανούς. Μόνο η ποσότητα μικροπλαστικών που εισέρχεται στο περιβάλλον είναι σαν κάθε άνθρωπος στη Γη να περπατά μέχρι τη θάλασσα και να πετάει μέσα μια τσάντα παντοπωλείου κάθε εβδομάδα. Στη Βόρεια Αμερική, όπου οι εκπομπές μικροπλαστικών είναι ιδιαίτερα υψηλές, είναι σαν κάθε άτομο να πετάει τρεις σακούλες την εβδομάδα.
Το 1950, όταν απογειωνόταν η ευρείας κλίμακας κατασκευή πλαστικού, η βιομηχανία παρήγαγε 2 δισεκατομμύρια κιλά ρητινών και συνθετικών ινών. Μέχρι το 2015, αυτός ο αριθμός είχε αυξηθεί σχεδόν 200 φορές: 380 δισεκατομμύρια κιλά, εκ των οποίων τα μισά ήταν πλαστικά μιας χρήσης – 600 εκατομμύρια πλαστικές σακούλες χρησιμοποιούνται τώρα κάθε ώρα, αρκετά για να τυλίξουν τον πλανήτη επτά φορές. Ο μέσος Αμερικανός παράγει σχεδόν 300 κιλά πλαστικών απορριμμάτων ετησίως, υπερδιπλάσια από αυτά των πολιτών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Μέχρι το 2050, η ανθρωπότητα θα παράγει πάνω από 3 τρισεκατομμύρια κιλά πλαστικού ετησίως, που ισοδυναμεί με 300 εκατομμύρια ελέφαντες.
Περισσότερο από το μισό του πλαστικού που έχει παραχθεί ποτέ έχει δημιουργηθεί τις τελευταίες δύο δεκαετίες ενώ η παραγωγή συνεχίζει να αυξάνεται με γεωμετρητική πρόοδο. Μπορεί η ανθρωπότητα κάποια μέρα να απεξαρτηθεί από τα ορυκτά καύσιμα, αλλά θα είναι αδύνατο να γλιτώσει από το πλαστικό που είναι φτιαγμένο από ορυκτά καύσιμα. Μέχρι το 2040, η ροή πλαστικών απορριμμάτων στα υδάτινα οικοσυστήματα προβλέπεται να τριπλασιαστεί – αυτό σημαίνει ότι θα απελευθερωθεί επιπλέον μισό τρισεκατομμύριο κιλά πλαστικού στο περιβάλλον, και αυτό είναι ένα σενάριο που προϋποθέτει άμεση και αποφασιστική δράση για τη μείωση των απορριμμάτων.
Μέχρι τα μέσα αυτού του αιώνα, η ανθρωπότητα θα έχει περάσει εκατό χρόνια παράγοντας συνολικά 34 τρισεκατομμύρια κιά πλαστικών, οπότε θα είναι σαν να εισέρχονται στον ωκεανό τέσσερα απορριμματοφόρα με πλαστικό κάθε λεπτό. Και τότε, το πλαστικό στη θάλασσα θα ξεπεράσει σε βάρος τελικά όλα τα ψάρια του πλανήτη.