Άρθρο του Δημήτρη Βαγιανού καθηγητής Χρηματοοικονομικών στο London School of Economics, μέλος της Επιτροπής Πισσαρίδη και μέλος του Δ.Σ. του WWF Ελλάδας, προέδρου του σωματείου Save Ios στην “Καθημερινή”
Η ζήτηση για διαμονή στις τουριστικές περιοχές της χώρας ολοένα και μεγαλώνει. Οι τιμές πολυτελών κατοικιών στα δημοφιλέστερα νησιά των Κυκλάδων αυξήθηκαν με ετήσιους ρυθμούς μεταξύ 10%-20% τα τελευταία τρία χρόνια. Οι άδειες νέων οικοδομών στις Κυκλάδες αυξήθηκαν με ετήσιο ρυθμό 17,5% από το 2018 έως τώρα ως προς τα συνολικά τετραγωνικά μέτρα.
Η αυξημένη ζήτηση δημιουργεί έσοδα για την εθνική οικονομία αλλά και ανησυχίες για την κοινωνική και περιβαλλοντική βιωσιμότητα των τουριστικών περιοχών. Οι τιμές των κατοικιών γίνονται όλο και πιο δυσπρόσιτες για τους εκεί εργαζομένους. Οι υποδομές, όπως δρόμοι, νερό και διαχείριση απορριμμάτων, δέχονται μεγάλη πίεση κάθε καλοκαίρι και συχνά αποδεικνύονται ανεπαρκείς. Η πρόσβαση σε κοινόχρηστα αγαθά, όπως οι παραλίες, γίνεται ολοένα και δυσκολότερη. Η έντονη οικοδομική δραστηριότητα αλλάζει τη φυσιογνωμία των περιοχών και τα τοπία που τις έκαναν διάσημες διεθνώς.
Η διαχείριση της υψηλής ζήτησης στις τουριστικές περιοχές απαιτεί καλοσχεδιασμένες δημόσιες πολιτικές, με βασικότερη των οποίων τον χωροταξικό σχεδιασμό. Δράσεις προς την κατεύθυνση αυτή έχουν ξεκινήσει εδώ και μερικά χρόνια. Δυστυχώς, οι ενδείξεις είναι αποθαρρυντικές.
Μία από τις εφαρμοζόμενες πολιτικές είναι η διευκόλυνση τουριστικών επενδύσεων μεγάλης κλίμακας. Επενδύσεις των οποίων το κόστος προβλέπεται να ξεπεράσει μερικές δεκάδες εκατομμύρια ευρώ μπαίνουν σε ειδικό καθεστώς χωροταξικών και άλλων διευκολύνσεων. «Τουριστικά χωριά», αποτελούμενα από ξενοδοχεία, δεκάδες βίλες, μαρίνες, ελικοδρόμια, κ.λπ., μπορούν να κατασκευαστούν σε αδόμητες περιοχές, μέσα σε δάση ή δίπλα σε παρθένες παραλίες, διασφαλίζοντας σύνδεση με το υφιστάμενο οδικό δίκτυο μέσω της κατασκευής νέων δρόμων.
Επενδύσεις αυτού του είδους μπορούν να δημιουργήσουν αξία για την εθνική οικονομία αν εντάσσονται σε έναν ορθολογικό χωροταξικό σχεδιασμό που να λαμβάνει υπόψη τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά κάθε περιοχής, τις υπάρχουσες ή δυνητικές υποδομές, τον κορεσμό της κ.λπ. Δυστυχώς, οι παράγοντες αυτοί δεν λαμβάνονται υπόψη από την αρμόδια κυβερνητική επιτροπή. Μεγάλης κλίμακας επενδύσεις εγκρίνονται αθρόα σε μικρά νησιά, όπου η κλίμακα της επένδυσης είναι δυσανάλογα μεγάλη με αυτήν της περιοχής και των υποδομών της.
Επιχειρήματα που χρησιμοποιούνται υπέρ της γενικευμένης διευκόλυνσης μεγάλων τουριστικών επενδύσεων είναι ότι η εναλλακτική λύση είναι η άναρχη δόμηση, ότι οι διαδικασίες ελέγχου των επενδύσεων αυτών είναι ιδιαίτερα αυστηρές και ότι η χώρα χρειάζεται επενδύσεις.
Ως προς την άναρχη δόμηση, καθώς δεν έχουν θεσπιστεί ακόμη ουσιαστικά μέτρα για την αντιμετώπισή της, αυτή θα συνεχιστεί ανεξάρτητα από τις μεγάλες επενδύσεις. Θα διευκολυνθεί μάλιστα ακόμη περισσότερο από την κατασκευή των δρόμων που θα εξυπηρετήσουν αυτές τις επενδύσεις.
Ως προς τις διαδικασίες ελέγχου, οι υπηρεσίες που είναι αρμόδιες για περιβαλλοντικούς και πολεοδομικούς ελέγχους είναι μονίμως υποστελεχωμένες και έχουν περιορισμένες αρμοδιότητες και ισχύ. Οι δυσκολίες που αντιμετωπίζει το κράτος για να αντιμετωπίσει προφανείς και μικρής κλίμακας παρανομίες, όπως η υπέρμετρη κάλυψη των παραλιών από ομπρελοκαθίσματα, είναι ενδεικτικές.
Ως προς την ανάγκη για επενδύσεις, η ταχεία αύξηση της οικοδομικής δραστηριότητας σε τουριστικές περιοχές της χώρας καταδεικνύει ότι επενδυτικά κεφάλαια είναι διαθέσιμα και για τουριστικές επενδύσεις μικρότερης κλίμακας, χωρίς τις διευκολύνσεις που παρέχονται σε μεγαλύτερες επενδύσεις. Οι διευκολύνσεις αυτές δημιουργούν μάλιστα στρεβλώσεις στην αγορά. Γιατί ένα τουριστικό χωριό να υπόκειται σε χαλαρότερους περιορισμούς από δέκα μικρά boutique hotels ίδιας συνολικής αξίας, τα οποία μάλιστα μπορεί να εναρμονίζονται καλύτερα με την κλίμακα και τη φυσιογνωμία ενός μικρού νησιού;
Πέρα από τα παραπάνω ζητήματα υπάρχει και το σημαντικό πρόβλημα της ασυμμετρίας ισχύος. Οι μεγάλοι επενδυτές έχουν περισσότερα μέσα και ισχύ από τους απλούς πολίτες να επηρεάσουν δημόσιες πολιτικές προς το συμφέρον τους. Δημόσιες πολιτικές στον τομέα της χωροταξίας είναι συμβατές με αυτή την παρατήρηση. Για παράδειγμα, το υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας προτίθεται να αναθέσει την εκπόνηση μελετών φέρουσας ικανότητας για τουριστικές περιοχές σε ιδιώτες που σχεδιάζουν επενδύσεις σε αυτές τις περιοχές. Αναμένει ίσως το υπουργείο ότι οι επενδυτές θα χρηματοδοτήσουν μελέτες που θα συμπεράνουν ότι οι επενδύσεις τους υπερβαίνουν τη φέρουσα ικανότητα; Προβληματικό είναι επίσης ότι οι δήμοι και οι περιφέρειες έχουν μόνο γνωμοδοτικές και όχι εγκριτικές αρμοδιότητες ως προς την υλοποίηση μεγάλης κλίμακας επενδύσεων στην περιοχή τους.
Παρόμοιες παρατηρήσεις ισχύουν για τα χωροταξικά (τοπικά πολεοδομικά) σχέδια, τα οποία ανατίθενται αυτή την περίοδο και θα καθορίσουν τη φυσιογνωμία περιοχών για δεκαετίες. Τα χωροταξικά σχέδια θα μπορούσαν θεωρητικά να λύσουν πολλά από τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι τουριστικές περιοχές. Οι αναθέσεις στην πράξη φαίνεται όμως ότι στοχεύουν στην εξυπηρέτηση μεγάλων επενδυτικών σχεδίων και δεν δίνεται βαρύτητα στην εμπειρία των διαγωνιζόμενων γραφείων σε θέματα προστασίας του περιβάλλοντος, βιώσιμης ανάπτυξης, μελέτης τοπίου, και προστασίας και ανάδειξης της πολιτιστικής κληρονομιάς.
Συνοψίζοντας, οι κυβερνητικές πολιτικές για τη διαχείριση της υψηλής ζήτησης στις τουριστικές περιοχές εγκυμονούν κινδύνους για τη βιωσιμότητα αυτών των περιοχών. Η προσέλκυση επενδύσεων είναι θεμιτή, αρκεί να γίνεται σε ένα πλαίσιο με αρχές και ελέγχους, και με ουσιαστική εκπροσώπηση των συμφερόντων όλων των εμπλεκομένων. Οι εξαγγελίες από την κυβέρνηση για την προστασία του περιβάλλοντος και τη βιώσιμη ανάπτυξη κινδυνεύουν αλλιώς να είναι κενές περιεχομένου.