Το τραγούδι «Ήτανε μια φορά» γράφτηκε για τις ανάγκες της δημοφιλούς τηλεοπτικής σειράς «Οι έμποροι των Εθνών», σειρά βασισμένη στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη και ακούγονταν τους αρχικούς της τίτλους. Οι στίχοι είναι του Κώστα Φέρρη και η μουσική του Σταύρου Ξαρχάκου.
Ήτανε μια φορά μάτια μου και έναν καιρό
μια όμορφη κυρά, αρχόντισσα, να σε χαρώ
Μια μικροπαντρεμένη, κόρη ξανθή
τον κύρη της προσμένει, βράδυ πρωί
Ένα Σάββατο βράδυ, καλέ
μια Κυριακή
Τον ήλιο το φεγγάρι, καλέ
παρακαλεί
«Ήλιε μου φώτισε τον, φεγγάρι μου
πάμε και μίλησε του, για χάρη μου»
Γυρίζει κ’ αρμενίζει, καλέ
στα πέλαγα
τους πειρατές θερίζει, καλέ
και τους χαλά
«Στον ήλιο στο φεγγάρι
και στη βροχή
και μένα με αφήνεις
έρμη και μοναχή»
Γαλέρα ρίχτηκε, μάτια μου,
μες τον βορειά
Στη μάχη ρίχτηκε, μάτια μου
και στον καυγά
Μέσα σ’ ένα συνάφι
πειρατικό
Είδα φωτιά να ανάβει
και φονικό…
Η φωνή του ανεπανάληπτου Νίκου Ξυλούρη με το μέταλλο, την στιβαρότητά της και την καθηλωτική ερμηνεία του έκανε το τραγούδι να ξεχωρίσει και ν’ αποκτήσει την δική του οντότητα, να τραγουδηθεί και ν’ αγαπηθεί πολύ από τον κόσμο, κάτι που ισχύει ακόμα στις μέρες μας.
Η δημοφιλής σειρά «Οι έμποροι των εθνών», σε σκηνοθεσία του Δημήτρη Ποντίκα στα πρώτα επεισόδια και στη συνέχεια του Κώστα Φέρρη, ξεκίνησε να προβάλλεται τον Οκτώβριο του 1973 στην ΕΙΡΤ και ήταν η πρώτη μεταφορά λογοτεχνικού έργου στη μικρή οθόνη στην ιστορία της ελληνικής τηλεόρασης.
Το τραγούδι των τίτλων ηχογραφημένο από τον Νίκο Ξυλούρη συμπεριλαμβάνεται στο άλμπουμ με τίτλο «Νίκος Ξυλούρης Συλλογή».
Όπως αναφέρει ο Κώστας Μπαλαχούτης η σύζυγός του αλησμόνητου Ψαρονίκου, η κ. Ουρανία Ξυλούρη είχε πει αναφερόμενη στην συγκεκριμένη ηχογράφηση: «Ο Νίκος ειδοποιήθηκε για αυτή την ηχογράφηση κυριολεκτικά τελευταία στιγμή: τον ξύπνησαν και τον κατέβασαν στο στούντιο χωρίς πρόβες, χωρίς τίποτα, για να ηχογραφήσει. Το έβγαλε με τη μία, κι αυτή είναι η εκτέλεση που γνωρίζουμε όλοι. Ένα-δυο λαθάκια (π.χ. όταν τραγουδά «κι εμένανε μ`αφήνεις», αντί «αφήνει» που έχει νόημα βάσει των προηγούμενων στροφών) οφείλονται στην κόπωση.
Ο ίδιος ο Ξυλούρης τα πρόσεξε αργότερα και ζήτησε απ’ τον συνθέτη να το ηχογραφήσουν ξανά. Ο Ξαρχάκος όμως του απάντησε: «Όπως το είπες τώρα, δεν πρόκειται να το ξαναπείς»!
Χούντα: Λογοκρισία ακόμα και σε τραγούδι τίτλων τηλεοπικής σειράς
Μέσα στη δικτατορία ο Νίκος Ξυλούρης ήταν φωνή Ελευθερίας και σύμβολο Αντίστασης, ενός τόπου που είχε μπει στον «γύψο» και υπέφερε από διωγμούς, φυλάκιση και βασανιστήρια. Τα πάντα περνούσαν απ’ τον κόσκινο των μηχανισμών της Χούντας και οι καλλιτέχνες κάθε άλλο, παρά εξαίρεση αποτελούσαν.
Τον Νοέμβριο του 1973, τις μέρες της εξέγερσης του Πολυτεχνείου ο Ψαρονίκος, μέσα στο Πολυτεχνείο τραγουδά πίσω από τα κάγκελα μαζί με τους φοιτητές το «Πότε θα κάνει ξαστεριά» και το «Μπήκαν στην πόλη οι οχτροί.
Η Χούντα βάζει στο στόχαστρο τον Ψαρονίκο, που λογοκρίνει τα τραγούδια του, απαγορεύει τις συναυλίες του και κλείνει το μαγαζί που τραγουδάει.
Το δικτατορικό καθεστώς επιβάλλει ακόμα να αφαιρεθεί η φωνή του από το τραγούδι «Ήτανε μια φορά» που ακούγεται στους τίτλους της σειράς και να παίζεται μόνο η μουσική. Πολύ αργότερα και μετά από επίμονη παρέμβαση του Φέρρη, θα ακουστεί και η φωνή του στη σειρά.
Η μοναδική ερμηνεία του Αρχάγγελου της Κρήτης που έφυγε από τη ζωή στα 43 του χρόνια, στις 8 Φεβρουαρίου 1980 έμεινε αξεπέραστη ακόμα κι αν ερμηνεύτηκε αργότερα από σπουδαίες φωνές, όπως αυτή του Mανώλη Λιδάκη.
Όπως το ίδιο μοναδικός και αξεπέραστος παραμένει μέχρι σήμερα ο ίδιος ο Νίκος Ξυλούρης ένας Αρχάγγελος με φωνή ρομφαία που αφυπνίζει με τα σπουδαία τραγούδια που ερμήνευσε γενιές ολόκληρες μετά τον μισεμό του.