Υπάρχει μια σελίδα στο Facebook που μπορείς να συναντήσεις ακόμα και συγγενείς που δεν γνώριζες πως έχεις ή να μην έχεις δει ποτέ. Τον πατέρα του παππού σου με δυο λόγια για τη ζωή του, μια θεία που κανείς δεν σου μιλούσε για αυτήν, αλλά εσύ ήξερες πως υπάρχει, χωριανούς που γνωρίζεις, αλλά ποτέ δεν τους είδες στη νιότη τους.
Μέσα από την συλλογή του φωτογραφικού υλικού από τις οικογένειες του Φιλωτιού, άλλοι στο νησί, άλλοι στην Αθήνα, άλλοι στην πόλη ή στο εξωτερικό, ο Κωνσταντής Ψαρράς με δημοσιογραφική προσήλωση παραθέτει ημερομηνίες γέννησης, θανάτου, το συνοδευτικό παρωνύμιο του εικονιζόμενου και ο αναγνώστης «ταξιδεύει» πίσω στο χρόνο. Η ενδυμασία, το χτένισμα, το φόντο, η τεχνοτροπία της φωτογραφίας, όλα μπορούν να δώσουν σημαντικές πληροφορίες για την εποχή, την οικονομική κατάσταση, την εργασία αλλά και την χρονική περίοδο που έζησε ο εικονιζόμενος.
Ο Κωνσταντής Ψαρράς που έχει την επιμέλεια της σελίδας έχει προσθέσει με την ίδια ζέση και ιστορίες. Ιστορίες προσώπων, θρύλοι, παραδόσεις, παρωνύμια, τοπωνύμια έχουν προστεθεί στη σελίδα προσφέροντας χρήσιμες πληροφορίες και σώζοντας ψηφιακά τη μνήμη και μέρος της πολιτιστικής κληρονομιάς του ορεινού χωριού της Νάξου.
Η ανάρτηση που ακολουθεί αφορά την ονομασία του χωριού.
Ειρήνη Προμπονά
Για την ονομασία του Φιλωτιού πρώτος ασχολήθηκε ο Συριανός ιστοριοδίφης Περικλής Ζερλέντης, προτείνοντας τη γραφή Φιλώτει «εκ του ονόματος Φιλώτιου τινός», σύμφωνα με τη δική του ερμηνεία χωρίς να αιτιολογεί την γραφή αυτή.
Μολονότι ο Ζερλέντης παράγει τη λέξη από τη γενική, κατά παράδοξο τρόπο γράφει Φιλώτι με ει. Με το ίδιο θέμα είχε ασχοληθεί ο Νικόλαος Πολίτης, ο μεγάλος λαογράφος, ως μέλος της επιτροπής τοπωνυμίων το 1909.
Τότε πρότεινε τη γραφή Φιλότιον, χωρίς ειδική αιτιολόγηση και χωρίς να φαίνεται ότι έχει δίκιο. Σύμφωνα με τα όσα έχουν διατυπωθεί ασπαζόμαστε την ερμηνευτική προσέγγιση του Ναξίου Φιλόλογου Δ. Β. Οικονομίδη, όπου το τοπωνύμιο είναι κυριωνυμία.
Έτσι λοιπόν κατά την ύστερη αρχαιότητα ή την πρωτοβυζαντινή περίοδο τα κτήματα ενός αγνώστου Φιλώτου ή καλύτερα Φιλωτίτη κατά την ιωνική διάλεκτο στη Νάξο, έδωσαν στον οικισμό και παγιώθηκε το τοπωνύμιο Φιλώτι, με κάποιους νεοελληνικούς σχηματισμούς και αλλαγές.
Συμπερασματικά θα λέγαμε ότι η γενική του κύριου ονόματος Φιλώτας ή Φιλώτης (ιωνικά) μετατράπηκε σε τοπωνύμιο Φιλώτι από την έκφραση στα κτήματα «του Φιλώτη».
Αυτό συνέβη, διότι παράλληλα με το κύριο όνομα Φιλώτας (δωρικό – ιωνικό) χρησιμοποιήθηκε στη Νάξο, το όνομα Φιλώτης, αφού μιλιόταν στο νησί η Ιωνική – Αττική διάλεκτος.
Απόρροια αυτής της χρήσης είναι το τοπωνύμιο Φιλώτι. Με την ερμηνεία του Δ. Β. Οικονομίδη συμφωνεί και ο διδάκτορας φιλόλογος – ιστορικός Στέφανος Εμμανουήλ Ψαρράς που συνεισφέρει ενισχυτικά τα εξής στοιχεία: το όνομα Φιλώτης σημειώνει υπάρχει και σε άλλες ιωνικές περιοχές και μάλιστα σε επιγραφή από έναν κατάλογο αγορανόμων της αρχαίας Θάσου.
Επίσης αναφέρει ότι έχουν διασωθεί ονόματα συγγενικά με το Φιλώτης, όπως μια Φιλήτης Ναξίς σε επιγραφή της Αμοργού. Ακόμα σε κάποια επιγραφή από τ’ Αργιά αναφέρεται το όνομα Φίλων και το γυναικείο όνομα Φιλωνίς.
Ύστερα από το θέμα της ονομασίας προχωρούμε στην εύρεση της παλαιότερης γραπτής αναφοράς στο όνομα του Φιλωτιού, ανατρέχοντας στην υστεροβυζαντινή περίοδο. Έτσι λοιπόν βρέθηκαν το έτος 1309 σε χρονολογημένη επιγραφή στον Άγιο Ιωάννη τον Θεολόγο «στ’ Αμφικλή» Απειράνθου τα εξής στοιχεία: «Δε(ησις)/ Κα/λής της Φιλοτί/τισας κ(αι) των τε/κνων/αυτής». Από τα στοιχεία αυτά διαπιστώνουμε ότι μια δωρήτρια από το Φιλώτι αναγράφεται κοντά στο όνομα του ζωγράφου Νικηφόρου και αυτό υποδηλώνει ότι υπήρχε ο γεωργοκτηνοτροφικός οικισμός Φιλωτίου από την υστεροβυζαντινή περίοδο.
Βέβαια το όνομα του χωριού σημειώνεται, ξεκάθαρα το έτος 1435 σ’ ένα γράμμα του Δούκα του Αιγαίου Πελάγους Γουλιέλμου του Β΄ Κρίσπο, όπου στις 9 Νοεμβρίου 1435 δώρισε, σύμφωνα με τα ειωθότα στο γιο του Ιάκωβο Κρίσπο «γη και θήλεα ανδράποδα». Μέσα στο γράμμα αυτό αναφέρονται τα χωριά Απεράθου και Φιλωτιού. Επίσης το όνομα του χωριού Φιλώτι αναφέρεται το 1474 σε αντίγραφο από ένα φράγκικο έγγραφο, με ημερομηνία 9 Οκτωβρίου 1474, όπου σημειώνεται κάποια μαρτυρία από ορισμό του αφέντη Ιάκωβου Κρίσπου, Δούκα του Αρχιπελάγους για κάποια κτήματα. Το τοπωνύμιο Φιλώτι αναφέρεται στην αρχή του εγγράφου και προς το τέλος.
Τα παραπάνω στοιχεία δίνουν την ιστορική μαρτυρία ότι η κώμη Φιλώτι ήδη υπήρχε στο ιστορικό προσκήνιο τον 15ο αιώνα και μάλιστα ήταν ένα από τα καλύτερα φέουδα ή τόπους της Νάξου.
Παραδοσιακά η πιο παλιά μνεία και αναφορά του ονόματος Φιλωτίτης εμφανίζεται το γνωσμό ασμάτιο: «Φεύγετε Αργιώτες φεύγετε, φεύγετε Φιλωτίτες…». Το τραγούδι αυτό συνδέεται με την καταστροφή των Αργιών, ενός κοντινού χωριού με το Φιλώτι.
Το τραγουδούσε ο βιγλάτορας και βοσκός (ο Λογιάννης) την ώρα που οι ληστοπειρατές είχαν φθάσει στ’ Αργιά, για να τα καταστρέψουν και να σφάξουν τους κατοίκους που είχαν κρυφτεί για να σωθούν στο Καταφυό, μια σπηλιά του βουνού Ζας (μέσα του 14ου αιώνα).
Ο Περικλής Ζερλέντης πιστεύει ότι η επιδρομή των Σαρακηνών πειρατών στ’ Αργιά έγινε το 961, ενώ σε άλλα κείμενα η επιδρομή εντάσσεται το έτος 1344 με την καταστροφή του οικισμού των Αργιών από τις πειρατικές επιδρομές του Τούρκου Εμίρη του Αϊδανίου Ουμούρ, όπου διασώθηκε το Φιλώτι, επειδή το κατείχαν οι Φράγκοι. Εκτός των άλλων συμβάντων στην άκρη του Λαχαναριού (λαχανόκηπου του άρχοντα Μπαρότζη στο Φιλώτι) ήταν ένα μικρό φράγκικο εκκλησάκι και βορειότερα αυτού στεκόταν τα ερείπια ενός μικρού ορθόδοξου παρεκκλησίου, που είχε καταστραφεί το 1544 από Τούρκους πειρατές.
Αυτόν τον χώρο αναζήτησαν στο Φιλώτι για το κτίσιμο της νέας Εκκλησίας στις αρχές του 18ου αιώνα. Η πιο σημαντική πηγή για το Φιλώτι είναι μια συλλογή εγγράφου του 17ου αιώνα για τον Giacomo Barozzi, που την ονομάζει «Η ηγεμονία μου στο Φιλώτι». Μέσα στα έγγραφα αυτά σημειώνονται οι γαίες και τα δικαιώματα του Barozzi στο φέουδο Φιλωτίου. Χρονολογικά η συλλογή αυτή εκτείνεται από το 1372 ως και το 1667 και σκιαγραφεί τη θέληση του Barozzi να επιβάλλει τα ηγεμονικά δικαιώματα του που είχαν αμφισβητηθεί.