Μέσα από αυτές τις γραμμές και μετά από μια μακρόχρονη βιωματική εμπειρία στα νησιά των Κυκλάδων, επιχειρώ να αποτυπώσω αδρά την ανησυχία μιας μεγάλης μερίδας της τοπικής κοινωνίας σχετικά με την τρέχουσα εξελικτική πορεία των νησιών, και ειδικότερα της Νάξου.
Στο παρελθόν είχα εκφράσει τον προβληματισμό μου με αναλύσεις και προτάσεις για το παρόν και το μέλλον στα Κυκλαδονήσια, όπου -με κριτήριο τους ρυθμούς ανάπτυξης- μιλούσα για τις Κυκλάδες των «διαφορετικών ταχυτήτων». Βασικό μεθοδολογικό στοιχείο για τις αναλύσεις αυτές ήταν μια κατηγοριοποίηση των νησιών τόσο από την άποψη των αναπτυξιακών ρυθμών όσο και με βάση το πληθυσμιακό και εκτατικό τους μέγεθος. Ωστόσο στις εκτιμήσεις που προέκυψαν, κυρίαρχο παρέμενε και συνυπολογιζόταν πάντοτε το στοιχείο της μοναδικότητας και των σπάνιων ιδιαιτεροτήτων κάθε νησιού χωριστά.
Στα μέρες μας, εποχή που ο τουρισμός έχει οριστικά καθιερωθεί ως ο καθοριστικός αναπτυξιακός πόλος για ΟΛΑ ανεξαιρέτως τα Κυκλαδονήσια και που στα περισσότερα από αυτά καταγράφεται πλέον με έμφαση με τον όρο «υπερτουρισμός», οι συνθήκες διαβίωσης των Κυκλαδιτών θεωρούνται αναβαθμισμένες και το βιοτικό επίπεδο ενισχυμένο. Ο ισχυρισμός αυτός στηρίζεται στις εντυπωσιακά αυξημένες εισροές χρήματος σε μεγάλες πληθυσμιακές ομάδες που άμεσα ή έμμεσα «επωφελούνται» από τις εξελίξεις.
Εν τούτοις, η νέα ισορροπία που διαμορφώνεται στις παραγωγικές δομές, αλλά και οι προτεραιότητες που εξυφαίνονται από την κεντρική εξουσία ως προς την «αξιοποίηση» των ενεργειακών δυνατοτήτων των νησιών, προμηνύουν διαρθρωτικού χαρακτήρα επιπτώσεις στην κοινωνικοοικονομική ζωή και στο φυσικό και ιστορικό τοπίο των Κυκλάδων: Η κοινωνική συνοχή των μικροκοινωνιών -όσο και όπου αυτή εξακολουθεί να υφίσταται- κλονίζεται και σε πολλές περιπτώσεις ανατρέπεται με ταχύτατους ρυθμούς.
Ο πρωτογενής τομέας δέχεται καίρια πλήγματα, λόγω της αθρόας μετατόπισης του παραγωγικού δυναμικού στις τουριστικές -και υποστηρικτικές των τουριστικών- δραστηριότητες. Με ανάλογους ρυθμούς συντελείται σήμερα η παράδοση της γης των Κυκλάδων με ταπεινωτικούς όρους, ως προνομιακό πεδίο στην εγχώρια και διεθνή αγορά του real estate. Παρά τις ισχύουσες προστατευτικές διατάξεις και ασφαλιστικές δικλείδες, τα ευαίσθητα νησιωτικά οικοσυστήματα δέχονται αλλεπάλληλα πλήγματα, με συχνότητα ασυνήθιστη, σε σχέση ακόμη και με το πολύ πρόσφατο παρελθόν.
Οι χωροταξικές ρυθμίσεις που κατά καιρούς επιχειρήθηκε η θεσμοθέτησή τους, είτε παραμένουν ανενεργές είτε αναβάλλονται επ’ αόριστον είτε νοθεύονται από αθέμιτες παρεμβάσεις στη διαχείριση των χρήσεων γης, υπαγορευόμενες από μεγάλα επιχειρηματικά/επενδυτικά συμφέροντα, που δρουν συχνά με την ανοχή ή και την ενθάρρυνση των τοπικών αρχών.
Έτσι λοιπόν, καθώς οδεύουμε αισίως στη συμπλήρωση του πρώτου τετάρτου του 21ου αιώνα, η ανισομερής κατανομή της τουριστικής ανάπτυξης που υπήρχε στα Κυκλαδονήσια έως το 2000, έχει δώσει σήμερα τη θέση της στην καθολική διάχυση του «υπερτουρισμού» απ’ άκρου σ’ άκρο του κυκλαδικού Αρχιπελάγους. Η κατηγοριοποίηση που είχε γίνει στο παρελθόν -και που εν δυνάμει και κατά μέσο όρο ίσχυε μέχρι και πριν από 15 περίπου χρόνια στα νησιά- έχει σήμερα εν τοις πράγμασι ακυρωθεί. Οι Κυκλάδες αντιμετωπίζουν -σε οριακό πλέον σημείο για τη «φέρουσα ικανότητά» τους- καίριες επεμβάσεις υποβάθμισης και βαθμιαίας καταστροφής των συγκριτικών πλεονεκτημάτων που διαθέτει το τοπίο και η πολιτιστική τους κληρονομιά.
Μέσα σ’ αυτό το δυστοπικό περιβάλλον που -εάν τα πράγματα συνεχίσουν έτσι- επιφυλάσσει μακροπρόθεσμα το μέλλον για τα Κυκλαδονήσια, η παρουσία της Νάξου και η πρόσφατη εξελικτική της πορεία προδιαγράφεται ως ένα αντιπροσωπευτικό παράδειγμα.
Μια χρήσιμη αναδρομή
Μ’ αυτές τις σκέψεις, ίσως είναι ενδιαφέρον ν’ ανατρέξω αρχικά σε μια ανάλυση που προέκυψε μετά από εισήγηση-παρουσίαση του γράφοντα 35 χρόνια πριν, στο Αναπτυξιακό Συνέδριο της Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου (Ερμούπολη 1-2 Οκτωβρίου 1988). Στην ανάλυση αυτή, με θέμα «Η πολιτιστική πραγματικότητα στις Κυκλάδες σήμερα – Ο τοπικός αναπτυξιακός σχεδιασμός και οι πολιτιστικές του προϋποθέσεις», που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Απεραθίτικα» (Δεκ. 1989-Φεβρ. 1990, γίνεται ειδική αναφορά στην κοινωνική και πολιτιστική πραγματικότητα της Νάξου.
Σε συγκεκριμένο λοιπόν απόσπασμα αυτού του κειμένου, αναφέρονται τα εξής:
«Υπάρχει μια εύστοχη έκφραση που -με κριτήριο τους ρυθμούς ανάπτυξης- χαρακτηρίζει το συνολικό «πρόσωπο» του νησιού τα τελευταία χρόνια: «η Νάξος των δύο ταχυτήτων». Πράγματι, η σύγχρονη Νάξος παρουσιάζει δύο κύριες όψεις κοινωνικοοικονομικής εξέλιξης, με αντίστοιχα η καθεμιά πολιτιστικά χαρακτηριστικά. Οι δύο μείζονες περιοχές όπου διαπιστώνονται τα διαφορετικά αυτά δεδομένα ανάπτυξης πολιτισμού, είναι:
α. Το οικιστικό συγκρότημα της Χώρας με την ευρύτερη περιοχή της, και η λεγόμενη Πεδινή Νάξος με τις παραθαλάσσιες περιοχές που ανήκουν οργανικά σ’ αυτή.
β. Η λεγόμενη Ορεινή Νάξος με τις παραθαλάσσιες απολήξεις της.
– Στην πρώτη περιοχή -και κατ’ αρχή στο οικιστικό συγκρότημα της Χώρας και στην ευρύτερη περιοχή της – συνωστίζονται όλοι εκείνοι οι παράγοντες που οδηγούν στην απόλυτη σχεδόν επικράτηση του σύγχρονου πολιτισμικού μοντέλου στα θεωρούμενα σήμερα αναπτυγμένα νησιά: ανατροπή των παραδοσιακών κοινωνικών δομών, οικονομική άνθηση και «κοινωνική άνοδος» στηριγμένες σε ανορθόδοξες βάσεις, αδυναμία επαναπροσδιορισμού της ιστορικής φυσιογνωμίας του χώρου στην κοινωνική συνείδηση (αντίθετα υπερίσχυση κακέκτυπών της), καίρια πλήγματα στην ντόπια αρχιτεκτονική κληρονομιά, θρασείες επεμβάσεις ή αδιαφορία απέναντι στο φυσικό περιβάλλον. Οι εξαιρετικής σπουδαιότητας και πολυμορφίας ιστορικοί χώροι και μνημεία αντιμετωπίζουν επιδεικτική αδιαφορία από αρμόδιους και κοινό, με αποτέλεσμα τη σώρρευση συμπτωμάτων φθοράς ή καταστροφής (βίαιης ή βραδείας). Κυριαρχεί παντού η λογική της αρπαγής, και το τουριστικό πολιτιστικό «προϊόν».
Ανάλογη διάσταση εμφανίζουν τα πολιτιστικά «πράγματα» σ’ ολόκληρη σχεδόν την Πεδινή Νάξο, αφού η άναρχη ανάπτυξη (και οι επιπτώσεις της) δεν χαρακτηρίζει μόνο τον τριτογενή, αλλά και τον πρωτογενή τομέα παραγωγής.
• Σ’ όλα τα παραπάνω, υπάρχουν βέβαια εξαιρέσεις. Συλλογικοί φορείς, η λαϊκή επιμόρφωση, μεμονωμένα άτομα, «επιφανείς» και αφανείς φίλοι του νησιού αντιδρούν, προτείνουν και προσπαθούν -με υποτυπώδη (υλική και ηθική) στήριξη και απεγνωσμένα- να αποτρέψουν την επιδείνωση της κατάστασης.
– Στη δεύτερη περιοχή, οι μεγάλες αποστάσεις από το κέντρο (Χώρα), σε συνδυασμό με τις μέχρι πρόσφατα σοβαρές δυσχέρειες στην επικοινωνία και με την έλλειψη σοβαρών (πρωτογενών) παραγωγικών πόρων, επιβράδυναν καθοριστικά τους αναπτυξιακούς ρυθμούς των ορεινών κοινοτήτων -και του παλιού κοινωνικοοικονομικού τους κέντρου-Τραγαία. Η επιβράδυνση όμως αυτή, όσο μάλιστα παρέμενε δυναμική -στα περισσότερα χωριά- η δευτερογενής παραγωγική δραστηριότητα (εξόρυξη) και υπήρχε σημαντική κοινωνικοοικονομική κίνηση, συντηρούσε και εμπλούτιζε τον λαϊκό πολιτισμό, και ισχυροποιούσε τις τοπικές παραδοσιακές πολιτιστικές συμπεριφορές.
Μετά όμως τη μεγάλης έκτασης υποχώρηση της εξορυκτικής δραστηριότητας, που εύλογα συνέπεσε χρονικά με την κλιμάκωση της εσωτερικής αλλά και της εξωτερικής μετανάστευσης (Χώρα, πρωτεύουσα, εξωτερικό), οι μικροκοινωνίες συρρικνώθηκαν σε τραγικό βαθμό. Ο μόνιμος πληθυσμός που απόμεινε, επιβιώνει χάρη στην πρωτογενή παραγωγή (κύρια την παραδοσιακή κτηνοτροφία) ή σε μια νόθα πολυδραστηριότητα που, με τις υπάρχουσες αναχρονιστικές παραγωγικές συνθήκες, διαμορφώνουν ένα μέτριο βιοτικό επίπεδο και παγιώνουν τη δημογραφική συρρίκνωση. Σε πείσμα όμως των εξελίξεων, η ιστορική φυσιογνωμία, με τη μορφή του λαϊκού πολιτισμού, επιβιώνει στις εκδηλώσεις κοινωνικής και πολιτιστικής συμπεριφοράς -πολλές φορές ιδιαίτερα δυναμικά. Η οικιστική ταυτότητα του χώρου διατηρείται λιγότερο ή περισσότερο – κατά περίπτωση. Υπάρχουν μάλιστα περιπτώσεις υψηλού βαθμού διατήρησης (Απεράθου) και σαν αποτέλεσμα κοινής πεποίθησης. Οι αλλοιώσεις του φυσικού περιβάλλοντος είναι σοβαρές και οι προστατευτικές διατάξεις σπάνια εφαρμόζονται. Οι ιστορικοί χώροι και μνημεία σταδιακά φθείρονται και καταστρέφονται.
Στις περισσότερες περιπτώσεις, ο παράγοντας «ιστορική φυσιογνωμία» (σαν τοπική κοινωνική συμπεριφορά και πολιτιστική έκφραση) επηρεάζεται σημαντικά από τη συνύπαρξη σύγχρονων πολιτισμικών μορφών…. Αρκετές φορές, η ισορροπία μεταξύ ιστορικού και σύγχρονου πολιτισμικού μοντέλου είναι εξαιρετικά εύθραυστη – ή είναι το ζητούμενο. Άλλωστε η νεολαία των μικροκοινωνιών αντιμετωπίζει σοβαρό πρόβλημα κοινωνικών και πολιτιστικών διεξόδων που, σε συνδυασμό με την αβεβαιότητα των προοπτικών απασχόλησης, προκαλεί έντονη τάση φυγής.
Η παρουσία των τοπικών πολιτιστικών φορέων στην Ορεινή Νάξο είναι γενικά εντονότερη, αλλά και το έδαφος προσφορότερο. Είναι πάντως έκδηλη η ανάγκη επαναπροσδιορισμού της λειτουργίας και του αντικειμένου δράσης τους (κάτι που προτείνεται να εξεταστεί στα πλαίσια της εξειδίκευσης της παρούσας πρότασης πολιτιστικής παρέμβασης, για την περιοχή της Ορεινής Νάξου)».
Στη συνέχεια του κειμένου παρατίθεται ένα πολύπτυχο πακέτο προτάσεων, που εξειδικεύεται σε αποκεντρωμένες δομές και δράσεις πολιτισμού για όλη τη Νάξο, όπως δημιουργία αυτοδιοικούμενου δημόσιου οργανισμού Πολιτισμού και Παιδείας, ίδρυση Πολυκέντρων, Κέντρων Μελετών με συγκεκριμένα θεματικά αντικείμενα, Κέντρων Πληροφόρησης και Κατάρτισης κ.ά.
Προφανώς δεν εκπλήσσει κανένα το γεγονός ότι οι προτάσεις αυτές -που υπερέβαιναν τις δυνατότητες των διαχειριστικών μηχανισμών εκείνης της εποχής- ουδέποτε υλοποιήθηκαν.
Επιστρέφοντας όμως στο 2023, η πρώτη διαπίστωση που προκύπτει από αυτήν την αναδρομή είναι ότι το νησί από κοινωνικοοικονομική και πολιτιστική άποψη, μέχρι σήμερα έχει κινηθεί γενικά στα χνάρια αυτού του μοντέλου που μόλις σκιαγραφήθηκε. Από την άλλη, φιλότιμες συλλογικές ή ατομικές προσπάθειες αναδιάταξης ή μεταστροφής αυτού του μοντέλου στην κατεύθυνση του σεβασμού και της ευαισθησίας των πολιτών απέναντι στη βαριά πολιτιστική κληρονομιά του τόπου, μόνο αποσπασματικά και βάσει συγκεκριμένων συγκυριών έπιασαν τόπο.
Διάχυση δραστηριοτήτων και ευκαιριών στην ναξιακή ενδοχώρα
Στις καινοτόμες πρωτοβουλίες που πάρθηκαν για τον βαθμιαίο προσανατολισμό του νησιού προς κατευθύνσεις ισόρροπης ανάπτυξης, η βασική φιλοσοφία ήταν η ενεργή συμμετοχή της ενδοχώρας σε αυτές. Το ανεξάντλητο φυσικό και πολιτισμικό κεφάλαιο που διαθέτει το νησί κατά το μέγιστο μέρος του βρίσκεται στις μη αναπτυγμένες τουριστικά κεντρικές, βόρειες και νοτιοανατολικές περιοχές του. Αυτό το κεφάλαιο είναι μέχρι σήμερα στις πλείστες περιπτώσεις ανενεργό.
Η ενδοχώρα και η μη πολυσύχναστη ακτογραμμή -που σαν ένα μεγάλο ημικύκλιο περιβάλλει τη Νάξο- συγκεντρώνει όλες τις προδιαγραφές που απαιτεί ο υπό ευρεία έννοια πολιτιστικός τουρισμός (πεζοπορικός, γαστρονομικός, συνεδριακός, οικοτουρισμός και τουρισμός εμπειρίας).
Οι επισκέπτες αυτού του τύπου χαρακτηρίζονται με τη διαχρονική σημασία του όρου «περιηγητής». Βασικά τους χαρακτηριστικά είναι η επιδίωξη βιωματικής σχέσης με τον τόπο, ανακαλύπτοντας τις ιδιαιτερότητες του τοπίου, τους αναρίθμητους, κρυμμένους ιστορικούς-αρχαιολογικούς θησαυρούς, τις ξεχωριστές κοινωνικές συμπεριφορές κάθε χωριού, τις αυθεντικές γεύσεις, τις καλλιεργητικές και ποιμενικές επιδόσεις των κατοίκων, τα αυθεντικά δρώμενα που απαντούν σε ετήσια βάση στους οικισμούς και στην ύπαιθρο. Όλα αυτά οδηγούν στη βαθμιαία απόκτηση οικειότητας και αγάπης για τον τόπο και τους κατοίκους.
Η καθιέρωση αυτής της σχέσης έχει κάθε λόγο να επαγγέλλεται την αναβάθμιση των συνθηκών ζωής, τόσο στο οικονομικό όσο και στο κοινωνικό-πολιτιστικό επίπεδο, αλλά και στην περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση του μόνιμου πληθυσμού. Ουσιαστικά λοιπόν στην περίπτωση αυτή, ο τουρισμός διεισδύει στις τοπικές μικροκοινωνίες με την μορφή πολιτισμικού αγαθού, ενδυναμώνοντας μεταξύ άλλων τη σχέση των ντόπιων με τον τόπο τους και την ανάδειξη στην τοπική συλλογική συνείδηση των παρεξηγημένων σπάνιων ιδιαιτεροτήτων του.
Αυτή η σχέση ταξιδιώτη και προορισμού μπορεί με κατάλληλη διαχείριση και κατάρτιση του τοπικού δυναμικού, να εγγυηθεί τη πολυπόθητη “επιμήκυνση της τουριστικής περιόδου”. Μια τέτοια προοπτική είναι παράλληλα η προϋπόθεση για την ενθάρρυνση καινοτόμων επιχειρηματικών δράσεων στα χωριά και για την “επένδυση” στα πλεονεκτήματα ποιότητας των ιδιαίτερων γεωργοκτηνοτροφικών προϊόντων που παράγει ο τόπος. Μια τέτοια προοπτική συνακόλουθα, μπορεί να συγκρατήσει αβίαστα και μακροπρόθεσμα τον πληθυσμό στην ενδοχώρα.
Σήμερα ωστόσο, οι κύριοι πόλοι συγκέντρωσης επισκεπτών στην ενδοχώρα είναι το Χαλκί, το Φιλώτι και τ’ Απεράθου, όπου αποτυπώνεται τα τελευταία χρόνια σε μικρογραφία το γενικό φαινόμενο του μαζικού, περιορισμένης χρονικής διάρκειας, αγοραίου τουρισμού. Το γεγονός αυτό επιβεβαιώνει την πεποίθηση ότι δεν έχει εμπεδωθεί στο νησί η αντίληψη -και πολύ περισσότερο η πραγματική βούληση- για ανάληψη μεθοδευμένων, προγραμματικού χαρακτήρα πρωτοβουλιών διάχυσης των ταξιδιωτικών εισροών προς την ενδοχώρα.
Εν τούτοις, το δεδομένο ότι η Νάξος διαθέτει πλέον ένα πλήρες σηματοδοτημένο δίκτυο μονοπατιών που διατρέχει το νησί σε μήκος 148 χιλιομέτρων, χαρακτηρισμένο και προστατευόμενο ως δίκτυο Διαδρομών Πολιτιστικού Ενδιαφέροντος, είναι ένα σημαντικό και ενδεικτικό βήμα στην επιθυμητή κατεύθυνση. Να ένα εγχείρημα όπου ο τουρισμός μπορεί να διαχέεται στους χαρισματικούς τόπους της ενδοχώρας με τη μορφή ενός πολιτισμικού αγαθού! Κι εδώ όμως το ζητούμενο παραμένει η συνειδητοποίηση από τις αρχές του νησιού και την τοπική κοινωνία της ανάγκης διαρκούς συντήρησης του δικτύου και της ενίσχυσης του ρόλου του στην ανάδειξη της μοναδικότητας του τόπου.
Η ώρα της συστράτευσης
Βιώνοντας τη σύγχρονη Νάξο και στον αντίποδα της προεκτεθείσας προβληματικής, δεν γίνεται παρά να σταθούμε με ιδιαίτερο σκεπτικισμό στις πρόσφατες εξελίξεις, καθώς οι προκλήσεις από την επιτάχυνση μιας άναρχης τουριστικής ανάπτυξης δημιουργούν διαρκώς νέα δεδομένα και νέες ισορροπίες στην παραγωγική ταυτότητα του τόπου. Εισβάλλουν ραγδαία στον κοινωνικό ιστό απ’ άκρου σ’ άκρο στο νησί, όντας σε θέση ν’ αποτελειώσουν ό, τι έχει απομείνει από το αξιακό σύστημα του πληθυσμού.
Με τη λήξη τις διετίας της πανδημίας, σαν να δόθηκε ένα εγερτήριο σάλπισμα, οι ρυθμοί των αγοραπωλησιών γης και της εκτός σχεδίου δόμησης επιταχύνθηκαν με γεωμετρική πρόοδο. Επιβεβαιώνοντας και στη Νάξο τη μετεξέλιξη του τουρισμού σε «υπερτουρισμό», οι αθρόες εισροές στην τουριστική αγορά του νησιού επισκεπτών υψηλών εισοδημάτων προερχόμενων κύρια από την αμερικανική ήπειρο και η διαρκώς αυξανόμενη αναζήτηση παραθεριστικής κατοικίας από δυτικοευρωπαίους επίδοξους οικιστές, προκαλούν ήδη έκρηξη στην αγορά και στις τιμές ακινήτων. Έτσι, οδηγούμαστε μαθηματικά στην «υπερδόμηση», που συνοδεύεται συνακόλουθα από «απαλλοτρίωση» μεγάλων εκτάσεων καλλιεργήσιμης γης ή ιδιαίτερου φυσικού κάλλους. Ακούγεται σαν πικρή ειρωνεία, σαν θλιβερός απόηχος από το παρελθόν, η πάλαι ποτέ συλλογική βούληση των Αξωτών – ειδοποιός διαφορά από τ’ άλλα Κυκλαδονήσια – ότι «εμείς τη γη μας δεν την πουλάμε!»
Κι όμως, στην -τουλάχιστον ανυποψίαστη- τοπική κοινωνία, αντί για προβληματισμός, υπάρχει μια περιρρέουσα ατμόσφαιρα, ένα κλίμα διάχυτης ικανοποίησης. Η πλούσια συγκομιδή χρήματος από την περσινή υπερτουριστική σεζόν λειτουργεί ως πανάκεια απέναντι στις χρόνιες παθογένειες του τόπου, βάζοντας «κάτω από το χαλί» ζητήματα όπως ο σεβασμός και η ανάδειξη του δημόσιου χώρου και η επιδίωξη ενδυνάμωσης του τουριστικού-περιηγητικού ενδιαφέροντος στις περιοχές της ναξιακής ενδοχώρας.
Αντίθετα, αυξάνονται τα συμπτώματα αδιαφορίας ή αποκλειστικά χρηστικής αντιμετώπισης του φυσικού τοπίου και της ιστορικής κληρονομιάς του από τους κρατούντες επιχειρηματικούς κύκλους, μέσα κι έξω από το νησί. Δεν λείπουν μάλιστα και οι απόψεις κάποιων επιχειρηματιών για επέκταση των τουριστικών εγκαταστάσεων σε προστατευόμενες ζώνες, εθελοτυφλώντας έτσι απέναντι στον κίνδυνο αποστέρησης από το νησί των σπάνιων συγκριτικών πλεονεκτημάτων του, ως κύριο λόγο προσέλκυσης των επισκεπτών του!
Η συνεχιζόμενη προσκόλληση στο παρωχημένο μοντέλο μαζικού τουρισμού εξακολουθεί να υποτιμά τη Νάξο και να την ευθυγραμμίζει με νησιά που η «φέρουσα ικανότητά» τους καταστρέφεται στις μέρες μας δραματικά και με γοργούς ρυθμούς. Ο προσανατολισμός των επιχειρηματιών τουρισμού και των τοπικών αρχών του νησιού σε δράσεις προβολής -με χαρακτήρα μάλιστα ευκαιριακό και αποσπασματικό – δεν είναι σήμερα η προτεραιότητα, εφ’ όσον ήδη η Νάξος συμπεριλαμβάνεται στους προνομιακούς προορισμούς της διεθνούς τουριστικής αγοράς, οι δε εισροές των επισκεπτών αυξάνονται διαρκώς με ανεξέλεγκτους ρυθμούς.
Εν τούτοις, απουσιάζουν τόσο ο μακροπρόθεσμος σχεδιασμός όσο και οι μέθοδοι ορθολογικής απορρόφησης του τουριστικού κύματος. Η εικόνα αυτή άλλωστε αντικατοπτρίζει το γενικό κλίμα της εποχής, καθώς στο τουριστικό στερέωμα της χώρας εισβάλλουν οι «διάττοντες αστέρες» μεγάλων επιχειρηματικών ομίλων που, με καταιγιστικό πλέον τρόπο και με κινήσεις εντυπωσιασμού, εγκλωβίζουν τις τοπικές κοινωνίες στις κερδοσκοπικές τους επιδιώξεις.
Βεβαίως αυτό το ιδιότυπο καθεστώς «αναπτυξιακής διαχείρισης» που επικρατεί στο νησί, δεν διατείνομαι ότι αντιπροσωπεύει το σύνολο της κοινωνίας και της επιχειρηματικής δραστηριότητας του τόπου. Κάθε άλλο μάλιστα…. Αναμφίβολα όμως, μέχρι σήμερα δεν υπάρχει κοινωνική παρουσία και ενεργή συμμετοχή -χωρίς έξωθεν ή άνωθεν παρεμβάσεις «ειδικών»-στην επεξεργασία ενός μακροπρόθεσμου πολυδιάστατου σχεδιασμού για τη Νάξο.
Το μονοπάτι από την Αγία Μαρίνα στο Δανακό (Διαδρομή Πολιτιστικού Ενδιαφέροντος 2Α)
Σήμερα, με τις τεράστιες δυνατότητες που η τεχνολογική επανάσταση έχει προσδώσει στους τομείς της πληροφόρησης και της ψηφιακής πρόσβασης στα δεδομένα που συγκροτούν τη φυσιογνωμία ενός τόπου, η τοπική ναξιακή κοινωνία μπορεί να προσεγγίσει δημιουργικά τη βαριά παρακαταθήκη που αυτή η ιδιαίτερη πατρίδα, η μεγαλόνησος των Κυκλάδων, της έχει κληροδοτήσει. Ελάχιστοι τόποι στον κόσμο διαθέτουν τα τεράστια ιστορικά αποθέματα της Νάξου και το γοητευτικό πολυδιάστατο φυσικό της περιβάλλον. Αυτό ακριβώς επιβάλλει μεταξύ άλλων, την αναβάθμιση σε βάθος του λεγόμενου τουριστικού προϊόντος σε πολιτισμικό αγαθό, όπως ήδη προαναφέρθηκε. Το απαιτεί η ίδια η πορεία του νησιού στο χρόνο που, από τα βάθη της προϊστορίας μέχρι τους νεότερους χρόνους, έπαιξε καθοριστικό, και συχνά «καθοδηγητικό» ρόλο στις εξελίξεις του Αρχιπελάγους. Η Νάξος έχει ιστορικό χρέος και όλα τα φόντα, ώστε να επαναλάβει στο σήμερα αυτό το ρόλο ως ο κορυφαίος ταξιδιωτικός προορισμός με πολιτιστικό αποτύπωμα ανάμεσα στους διεθνούς ακτινοβολίας νησιωτικούς προορισμούς.
Έτσι λοιπόν -και μακριά από κάθε τοπικιστικού χαρακτήρα αγκυλώσεις- ως βασικό ζητούμενο θεωρώ την απόκτηση κοινής λαϊκής συνείδησης ότι η Νάξος δεν είναι απλά ένας χαρισματικός τόπος ανάμεσα στα Κυκλαδονήσια, αλλά η διαχρονικά εμβληματική νήσος στην καρδιά των Κυκλάδων και του Αιγαίου γενικότερα. Συνειδητοποιώντας αυτό το δεδομένο, το έμψυχο δυναμικό του νησιού καλείται να αφυπνιστεί και επί τέλους να τιμήσει δεόντως την ιστορική του κληρονομιά, επιδεικνύοντας υψηλό επίπεδο ευθύνης και ευαισθησίας.
Στον αντίποδα αυτού του σαθρού κι επικίνδυνου μοντέλου διαχείρισης, όσο είναι ακόμα καιρός, η ναξιακή κοινωνία -από κοινού με τους φορείς εκπροσώπησής της- οφείλει να λειτουργήσει επί τέλους ως συνειδητή κοινωνία των πολιτών. Με νηφάλιο στοχασμό και μεθοδικότητα να προχωρήσει αποφασιστικά στη χάραξη της μελλοντικής πορείας του τόπου, σε βάση ολιστική και όχι αποκλειστικά επικεντρωμένη στον τουρισμό.
Οι καιροί απαιτούν εγρήγορση και προβολή σθεναρής αντίστασης απέναντι στα κλιμακούμενα κελεύσματα του εισαγόμενου, κρατούντος μοντέλου χρηστικής αντιμετώπισης και εν κατακλείδι εξόντωσης του φυσικού και ανθρωπογενούς περιβάλλοντος του νησιού.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Αναστασίου, Τ., H πολιτιστική πραγματικότητα στις Κυκλάδες σήμερα – Ο τοπικός αναπτυξιακός σχεδιασμός και οι πολιτιστικές του προϋποθέσεις, περιοδικό «Απεραθίτικα», τ. 5, 1989-90.
- Αναστασίου, Τ., Τα μονοπάτια της περιήγησης στις Κυκλάδες. Μια βιωματική προσέγγιση (Ανακοίνωση στα «Σεμινάρια της Ερμούπολης», 2007), περιοδικό «Φλέα», τ. 21, 2009.
- Αναστασίου, Τ., Ιστορικές καταβολές και διαχρονική χρήση των παλαιών αρτηριών επικοινωνίας στη ναξιακή ενδοχώρα, Πρακτικά Στ΄ Πανελλήνιου Συνεδρίου «Η Νάξος δια μέσου των αιώνων», Δαμαριώνας 2018, Δήμος Νάξου & Μ. Κυκλάδων, 2021.
- Ασδραχάς, Σπ., Το Ελληνικό Αρχιπέλαγος. Μια διάσπαρτη πόλη, “Χάρτες και χαρτογράφοι του Αιγαίου Πελάγους”, Ολκός, Αθήνα 1985.
- Γεωργούσης, Χρήστος, Κυκλάδες. Πέτρες – Ποίηση – Πολιτισμός, Φιλιππότης, Αθήνα 1997.
- Γλέζος , Μαν., Η συνείδηση της πετραίας γης, Τυπωθήτω, 1999.
- Κατσουρός, Kων., 17ος-18ος αιώνας: “Η Νάξος διά μέσου των αιώνων. Οικονομία – κοινωνία -πολιτισμός”. Ανακοίνωση στη “2η Συνάντηση στη Νάξο“, 7.9.2013.
- Κυκλάδες, Ιστορία του τοπίου και τοπικές ιστορίες: από το φυσικό περιβάλλον στο ιστορικό τοπίο, Κέντρο Ελληνικής και Ρωμαϊκής Αρχαιότητος-ΕΙΕ, Τμήμα ΠεριβάλλοντοςΠανεπιστημίου Αιγαίου, Αθήνα 1998.
- Προτάσεις χωροταξικής οργάνωσης Νομού Κυκλάδων, Υ.Χ.O.Π./Δνση Χωροταξίας, Αθήνα 1984.
- Τερζάκης, Φώτ., Αποσπάσματα μιας φιλοσοφίας της φύσης, futura, Αθήνα 2003.
- Heidegger, Martin, Aufenthaltes. Die Reise nach Griechenland, V. Klostermann, Frankfurt 1989.
Αναδημοσίευση άρθρου του Τάσου Αναστασίου από τα “Ναξιακά”
Φωτογραφία εξωφύλλου: Cyclades Open
Ο Τάσος Αναστασίου είναι νομικός και εργάζεται στο Τμήμα Πολιτισμού (Π.Ε. Κυκλάδων) της Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου, για την υλοποίηση του εγχειρήματος “Ανάδειξη Διαδρομών Πολιτιστικού Ενδιαφέροντος στις Κυκλάδες”